सरकारले ल्यायो १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोडको बजेट (पूर्णपाठ)

सरकारले आगामी आर्थिक वर्षका लागि १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोडको बजेट ल्याएको छ । अर्थमन्त्री वर्षमान पुनले सङ्घीय संसदको बैठकमा मङ्गलबार आगामी आर्थिक वर्ष २०८१र०८२ को बजेट प्रस्तुत गर्दै सो बजेट प्रस्तुत गर्नुभएको हो ।

व्ययमध्ये सबैभन्दा बढी चालुतर्फ छुट्याइएको छ । चालूतर्फ कुल विनियोजन बजेटको ६१.३१ प्रतिशत अर्थात् ११ खर्ब ४० अर्ब ६६ करोड बजेट विनियोजन गरिएको छ ।

पुँजीगततर्फ कुल विनियोजन रकमको १८.९७ प्रतिशत अर्थात् तीन खर्ब ५२ अर्ब ३५ करोड बजेट विनियोजन गरिएको अर्थमन्त्री पुनले बताउनुभयो ।

वित्तीयतर्फ कुल विनियोजन बजेटको १९.७४ प्रतिशत अर्थात् तीन खर्ब ६७ अर्ब १८ करोड बजेट विनियोजन गरिएको छ । यो अनुमान चालू आर्थिक वर्षको विनियोजन रकमको तुलनामा ६.२ प्रतिशतले बढी हो भने संशोधित अनुमानको तुलनामा २१.५६ प्रतिशतले बढी हो ।

सरकारले ल्यायो १८ खर्ब ६० अर्ब ३० करोडको बजेट (पूर्णपाठ)

बजेट  २०८१ जेठ १५ गते 11_final

संघीय संसदको संयक्

ुत बैठकमा २०८१ साल जेठ १५ गते
मंगलबार
अर्थमन्त्री वर्थमान पन

ु ‘अनन्त्त’ ले

प्रस्तुत गन
ु
थ भएको

आर्र्थक वर्थ २०८१/८२ को
बजेट वक्तव्य

नेपाल सरकार
अर्थ मन्त्रालय
२०८१
www.mof.gov.np

1

प्रतततनर्ि सभाका सम्माननीय सभामुख महोदय,
राष्ट्रिय सभाका सम्माननीय अध्यक्ष महोदय,
1. नेपाल सरकारको अर्थमन्त्रीको हैससयतले आर्र्थक वर्थ २०८१/८२ को
बजेट प्रस्तुत गनथ यस सम्माननत सदनमा उपस्स्र्त भएको छु।
सवथप्रर्म सरौं गणतन्त्र ददवसको अवसरमा सम्पूणथ नेपाली दददीबदहनी
तर्ा दाजुभाइमा हाददथक शुभकामना व्यक्त गदथछु।
2. नेपालका प्रर्म शहीद लखन र्ापा, २००७ सालको पररवतथन, २०४६
सालको आन्त्दोलन, २०५२ सालको जनयुद्ध, २०६२/६३ को
जनआन्त्दोलन, मधेश आन्त्दोलन, आददबासी जनजानत आन्त्दोलन
लगायतका सम्पूणथ लोकतास्न्त्रक आन्त्दोलनका महान शहीदहरूप्रनत
हाददथक श्रद्धाञ्‍जली अपथण गदथछु। बेपत्ता पररवार, घाइते, अपाङ्गता
भएका व्यस्क्त लगायत सबै जनसमुदायप्रनत उच्च सम्मान प्रकट
गदथछु।
3. के ही समयदेखख सशर्र्ल रहेको मुलुकको अर्थतन्त्र सरकारको ननरन्त्तर
प्रयासबाट चलायमान हुुँदै गएको छ। ववगतमा शुरू गररएका आर्र्थक
सुधारका उपलस्धधलाई संस्र्ागत गदैबदसलुँदो ववश्व अर्थव्यवस्र्ा र
नेपालको वस्तुगत आवश्यकतालाई दृस्टटगत गरी अर्थतन्त्रलाई सबल
र उत्र्ानशील बनाउन आवश्यक ठानेको छु। संववधानको पररकल्पना
अनुसार रास्टिय अर्थतन्त्रलाई आत्मननभथर, स्वतन्त्र तर्ा उन्त्ननतशील
बनाउुँ दै समाजवाद उन्त्मुख समद्ृ ध राटि ननमाथणका लार्ग नयााँ
चरणको आर्र्थक सुिार आवश्यक देखखएको छ ।

2

4. बजेटलाई आर्र्थक तर्ा सामास्जक क्षेरमा देखखएका चनु ौती सम्बोधन
गदै आम नागररकमा आत्मववश्वास र आशा जगाउने दस्तावेजको
रूपमा प्रस्तुत गरेको छु। समद्ृ ि नेपाल, सुखी नेपालीको रास्टिय
आकांक्षा पूरा गनथ र आर्र्थक सुधारका कायथक्रम अगाडि बढाउन
आगामी आर्र्थक वर्थलाई आर्र्थक सुिारको वर्थ घोर्णा गरेको छु।
5. तेस्रो लगानी सम्मेलन उत्साहपूणथ रूपमा सम्पन्त्न भएको छ।
सम्मेलनमा प्रमुख राजनीनतक दलबाट लगानीमैरी वातावरण ननमाथण
गनथ र ननजी क्षेरको आत्मबल बढाउन सामुदहक प्रनतबद्धता व्यक्त
भएको छ। लगानीसम्बन्त्धी आठ कानूनमा एकै पटक गररएको सुधारले
सरकारको लगानीमैरी वातावरण ननमाथण गनेप्रनतबद्धताको पुनपुस्थटट
भएको छ।
6. सुशासन, सामाष्ट्जक न्त्याय र समद्ृर्िको सोच सदहतको सोह्रौं योजना
नेपाल सरकारले स्वीकृत गरेको छ। नागररकको जीवनमा
अनुभूतयोग्य पररवतथन हाससल गने योजनाको उद्देश्य पूरा गनथ
सघाउ पुग्ने गरी बजेट तजुमथ ा गरेको छु।
7. बजेट तजुमथ ा गदाथ नेपालको संववधान, पन्त्रौं योजनाको समीक्षा, सोह्रौं
योजनाको सोंच, गणतन्त्रका िेढ दशकको उपलस्धधको समीक्षा,
सम्माननत सदनमा पेश गररएको ववननयोजन ववधेयकका ससद्धान्त्त
र प्रार्समकता तर्ा त्यसमार्र् माननीय सदस्यहरूबाट प्राप्त सुझाव
एवं नेपाल सरकारको नीनत तर्ा कायथक्रमलाई प्रमुख आधार बनाएको
छु। संसदका ववर्यगत ससमनत, प्रदेश तर्ा स्र्ानीय तह, राजनीनतक
दल, संघ-संस्र्ा, ववद्वत वगथ, ननजी क्षेर, ववकास साझेदार एवं सञ्‍चार
क्षेर लगायत आम नागररकबाट प्राप्त सल्लाह सुझाव समेतलाई
प्रार्समकतामा राखेको छु।

3

सम्माननीय महोदय,
8. मुलुकमा संघीय लोकतास्न्त्रक गणतन्त्र घोर्णा भएको आज सोह्र
वर्थ पूरा भएको छ। यस अवर्धमा आर्र्थक तर्ा सामास्जक क्षेरमा
हाससल भएका मुख्य उपलस्धध प्रस्तुत गने अनुमनत चाहन्त्छु।
9. आर्र्थक वर्थ २०६४/६५ मा रु. ८ खबथ १५ अबथ रहेको कुल गाहथस््य
उत्पादन चालु आर्र्थक वर्थ रु. ५७ खबथ ५ अबथ हुने अनुमान छ।
प्रनत व्यस्क्त रास्टिय आय अमेररकी िलर ४ सय ९१ बाट बढेर
१ हजार ४ सय ५६ पुगेको छ। ववद्युत उत्पादन ७ सय मेगावाटबाट
३ हजार ६० मेगावाट पुगेको छ ।यसबीच ५६.१ प्रनतशतबाट बढेर
९८ प्रनतशत जनसंख्यामा ववद्युत सेवाको पहुुँच पुगेको छ।
10. २०६५ सालमा कालोपरे सिक ५ हजार ४ सय ककलोसमटर रहेकोमा
हाल १८ हजार २ सय ४१ ककलोसमटर पुगेको छ। ६१ स्जल्ला सिक
सञ्‍जालमा जोडिएकोमा हाल मुलुकका सबै स्जल्ला रास्टिय सिक
सञ्‍जालमा जोडिएका छन।् मुलुकमा सबै स्तरका गरी १ लाख ५
हजार ककलोसमटर सिक रहेको छ।२०६५ सालमा वाखणज्य बैंकका ५
सय ९१ शाखा रहेकोमा हाल ५ हजार ४२ शाखा सञ्‍चालनमा रहेका
छन।्
11. गणतन्त्र स्र्ापना पश्चात मुलुकमा स्रोत र साधनको ववतरण
समानतातर्थ उन्त्मुख हुुँदै गएको छ। नेपाल जीवनस्तर सवेक्षण
२०६०/६१ मा असमानता गणना गनेस्जनी सूचकाङ्क ०.४१ रहेकोमा
पनछल्लो सवेक्षणमा सुधार भई ०३.० कायम भएको छ। २०६५
सालमा ननरपेक्ष गररबी ३०.८ प्रनतशत रहेकोमा हाल घटेर २०.३
प्रनतशत पगु ेको छ। त्यसैगरी मानव ववकास सूचकाङ्क ०.५०५ बाट
बढेर ०.६०२ कायम भएको छ। नेपालीको औसत आयु६०.७ वर्थबाट

4

बढेर ७१.३ वर्थ पुगेको छ। साक्षरता दर ५८ प्रनतशत बाट बढेर
७६.२ प्रनतशत पगु ेको छ। आधारभूत खानेपानीको पहुुँच ४५ बाट
बढेर ९७ प्रनतशत जनसंख्यामा पुगेको छ।
12. सम्वत् २०६४ मा सशशु मत्ृयुदर प्रनतहजार जीववत जन्त्ममा ४८
रहेकोमा हाल २१ मा झरेको छ। त्यसैगरी पाुँच वर्थ मुननको बाल
मत्ृयुदर प्रनतहजार ६१ बाट ३३ मा र मातृ मत्ृयुदर प्रनत लाख २८१
बाट १५१ मा झरेको छ।
13. सावथजननक क्षेरमा मदहला लगायत सीमान्त्तकृत समुदायको
सहभार्गता व्यापकरूपमा बढेको छ। २०५६ सालको ननवाथचनमा
तत्कालीन प्रनतननर्ध सभामा मदहला प्रनतननर्धत्व ५.९ प्रनतशत
रहेकोमा पनछल्लो ननवाथचनबाट प्रनतननर्धत्व ३३.१ प्रनतशत पुगेको
छ। २०५४ सालमा भएको ननवाथचनबाट स्र्ानीय ननकायमा मदहलाको
उपस्स्र्नत ११.८ प्रनतशत रहेकोमा स्र्ानीय तहको पनछल्लो
ननवाथचनबाट ४१.२ प्रनतशत पुगेको छ। गणतन्त्र घोर्णाको समयमा
ननजामती सेवामा मदहलाको सहभार्गता रहेकोमा प्रनतशत 21 हाल
12.५ प्रनतशत पुगेको छ। घरजग्गामा मदहलाको स्वासमत्व २३.९
प्रनतशत पुगेको छ। लैङ्र्गक असमानता सूचकाङ्क ०.५३२ बाट
सुधार भई ०.४५२ पुगेको छ। यस अवर्धमा मदहला, आददवासी
जनजानत, मधेसी, दसलत, अपाङ्गता भएका र वपछडिएका क्षेरका गरी
२४ हजार १ सय ५२ व्यस्क्त ननजामती सेवामा प्रवेश गरेका छन।्
14. गणतन्त््‍र स्र्ापनापनछ ववसभन्त्न क्षेरमा उल्लेखनीय उपलस्धध हाससल
भए पनन हामीले अपेक्षा गरेको द्रतु ववकासका लार्ग यी मार पयाथप््‍त
छैनन।् संववधान ननमाथणमा लागेको लामो समय, राजनीनतक संक्रमण,
भूकम्प, कोसभि-१९ जस्ता आन्त्तररक र बाह्‍य घटनाक्रमका कारण
हाम्रो ववकासको गनत तीव्र हुन सके न। गुणस्तरीय पूवाथधारको कमी,

5

दक्ष जनशस्क्तको न्त्यूनता तर्ा उत्पादन, उत्पादकत्व र रोजगारीमा
अपेक्षक्षत वद्ृर्ध हुन नसके का कारण आर्र्थक वद्ृर्धको दर न्त्यून
हुनपुग्यो। यसबाट गररबी र असमानतामा अपेक्षक्षत कमी आउन
नसकी खाद्य तर्ा पोर्ण सुरक्षा समेत कमजोर रह्‍यो।
15. अर्थतन्त्रमा लामो समयदेखख संरचनात्मक चनु ौती रहेकोमा पनछल्लो
समय सावथजननक र ननजी लगानी खस्ुम्चएको, सावथजननक ववत्तमा
असन्त्तुलन बढ्दै गएको, सावथजननक ऋण व्यवस्र्ापन खचथ बढ्दै
गएको र पुँुजीगत खचथगने क्षमता घट्दै गएको कारण र्प चनु ौती
ससजथना भएको छ।
16. वर्ौदेखख उस्तै प्रकृनतका समस्या तर्ा चनु ौती दोहोररईरहेकाले
अर्थतन्त््‍र र ववकास व्यवस्र्ापनमा देखखएको क्षमता अभावको दटुचक्र
तोड्दै सुधारका नयाुँ कायथक्रम मार्थ त समद्ृर्धको लक्ष्य हाससल
गनुपथ ने देखखएको छ।
17. सूचना प्रववर्धमा आएको क्रास्न्त्त, कृत्ररम बौद्र्धकताको बढ्दो प्रयोग
र ज्ञानमा आधाररत अर्थतन्त्रको ववकास भइरहेको सन्त्दभथमा नेपालको
अर्थतन्त्रले नयाुँ पुस्ता अनुकूलको आर्र्थक सुधारको माग गरेको छ।
युवा पुस्ताले अपेक्षा गरे अनुरुप कौशलयुक्त ज्ञान, सीपनवप्रवतथन ,
र उद्यमशीलता बढाउन आवश्यक छ।
18. सन्२०२६ मा ववकासोन्त्मुख राटिमा स्तरोन्त्ननत भए पश्चात सलनुपने
रणनीनत, सन् २०३० सभर ददगो ववकास लक्ष्य हाससल गने
अन्त्तराथस्टिय प्रनतबद्धता र मध्यम आय भएको राटिको स्तरमा पुग्ने
रास्टिय लक्ष्यलाई दृस्टटगत गरी आगामी आर्र्थक वर्थमा आर्र्थक
सुधारलाई तीव्रता ददइनेछ।
सम्माननीय महोदय,

6

अब म मुलुकको ववद्यमान आर्र्थक अवस्र्ा र चालुआर्र्थक वर्थको बजेट
कायाथन्त्वयनको समीक्षा संक्षेपमा प्रस्तुत गदथछु।
19. उपभोक्ता मागमा कमी आउनु, कजाथको ववस्तार न्त्यून हुन,ु
उत्पादनमूलक क्षेर न्त्यून क्षमतामा सञ्‍चालन हुनु र वस्तुको
आयातमा कमी आउन ु लगायतका कारण आर्र्थक कक्रयाकलापमा
अपेक्षक्षत ववस्तार हुन नसकेकाले चालु आर्र्थक वर्थमा आर्र्थक
वद्ृर्धदर उत्पादकको मूल्यमा ३.९ प्रनतशत मार हुने प्रारस्म्भक
अनुमान छ। चालुआर्र्थक वर्थको चैत मदहनामा औसत मूल्य वद्ृर्ध
४.६ प्रनतशतमा सीसमत रहेको छ।
20. चालु आर्र्थक वर्थको चैत मसान्त्तसम्म आयात २.८ प्रनतशतले र
ननयाथत ३.७ प्रनतशतले घटेको छ। शोधनान्त्तर स्स्र्नत रु. ३ खबथ
६५ अबथले बचतमा रहेको छ। ववदेशी मुद्राको सञ्‍र्चनत १२.५ मदहनाको
वस्तु र सेवा आयात धान्त्न पयाथप्त रहेको छ। ववप्रेर्णको वद्ृर्धदर
१९.८ प्रनतशत रहेको छ।
21. आर्र्थक वर्थ २०८०/८१ मा कुल सरकारी खचथ रु. १५ खबथ ३० अबथ
३५ करोि अर्ाथत ववननयोजनको ८७.४ प्रनतशत हुनेसंशोर्धत अनुमान
छ। कुल सरकारी खचथ मध्ये चालु खचथ रु. १० खबथ ६७ अबथ ४९
करोि अर्ाथत ववननयोजनको ९३.५ प्रनतशत, पुँुजीगत खचथ रु. २
खबथ १५ अबथ ३० करोि अर्ाथत ववननयोजनको ७१.३ प्रनतशत र
ववत्तीय व्यवस्र्ातर्थ रु. २ खबथ ४७ अबथ ५५ करोि अर्ाथत
ववननयोजनको ८०.५ प्रनतशत खचथ हुने संशोर्धत अनुमान छ।
22. चालुआर्र्थक वर्थ राजस्व संकलन रु. १२ खबथ ५३ अबथ ५२ करोि
संशोर्धत हुने अनुमान छ यो लक्ष्यको तुलनामा ८८.१ प्रनतशत हो।
वैदेसशक अनुदान तर्थ रु. ३४ अबथ ३४ करोि र वैदेसशक ऋण रु.
१ खबथ ४५ अबथ ४४ करोि पररचालन हुने संशोर्धत अनुमान छ।

7

23. चालुआर्र्थक वर्थको लार्ग खचथ व्यहोनेस्रोतमध्येआन्त्तररक ऋणबाट
रु. २ खबथ ४० अबथ व्यहोररने अनुमान रहेकोमा वैशाख मसान्त्तसम्म
रु. १ खबथ ९१ अबथ उठाइएको छ।
24. चालु आर्र्थक वर्थको मन्त्रालय र ननकायगत बजेट ववननयोजन र
खचथको प्रगनत वववरण, मुलुकको प्रमुख आर्र्थक-सामास्जक पररसूचक
र त्याङ्क समावेश भएको आर्र्थक सवेक्षण र सावथजननक संस्र्ानको
प्रगनत समेदटएको वववरण सम्माननत सदन समक्ष पेश गररसके को
छु।
सम्माननीय महोदय,
आगामी कायथददशा स्पटट हुने गरी बजेटका पाुँच उद्देश्य, पाुँच प्रार्समकता,
आर्र्थक सुधारका पाुँच रणनीनत र पाुँच रूपान्त्तरणकारी क्षेरका कायथक्रम
प्रस्तुत गने अनुमनत चाहन्त्छु।
बजेटका पााँच उद्देश्य देहायबमोष्ट्जम रहेका छन:्
(1) उत्पादन, उत्पादकत्व र रोजगारी वद्ृर्ध गनुथ,
(2) ननजी क्षेरको मनोबल बढाउुँ दै लगानी वद्ृर्ध गनुथ र आर्र्थक
कक्रयाकलापमा तीव्रता ल्याउनु,
(3) मानव संसाधन ववकास गन,ुथ
(4) स्रोत र साधनलाई सन्त्तुसलत र समन्त्यानयक ढङ्गले पररचालन
गरी आर्र्थक असमानता र गररबी न्त्यूनीकरण गन,ुथ र
(5) सावथजननक सेवा प्रवाहलाई प्रभावकारी बनाउनु।
बजेटका पााँच प्रार्ममकता देहायबमोष्ट्जम तय गरेको छु:
(1) आर्र्थक सुधार र ननजी क्षेरको प्रवद्थधन,

8

(2) कृवर्, ऊजाथ, सूचना प्रववर्ध, पयथटन, औद्योर्गक ववकास तर्ा
पूवाथधार ननमाथण,
(3) सशक्षा, स्वास््य लगायत सामास्जक क्षेरको ववकास,
(4) समावेसशता र सामास्जक सुरक्षा, र
(5) सुशासन प्रवद्थधन तर्ा सावथजननक सेवा प्रवाहमा सुधार।

अब म आर्र्थक सुिारका पााँच रणनीतत प्रस्तुत गदथछुुः
(क) संरचनागत सुिार
रास्टिय अर्थतन्त्रको सम्भाव्यता ववश्लेर्णको आधारमा आर्र्थक
वद्ृर्धका प्रमुख सम्वाहक क्षेर पदहचान गरी उच्च दरको आर्र्थक
वद्ृर्ध हाससल गनथ र एकीकृत आर्र्थक कोररिोर ववकास, डिस्जटल
अर्थतन्त्रको ववस्तार र हररत अर्थतन्त्रको आधार ननमाथण गनथ नयााँ
चरणको आर्र्थक सुिार कायथक्रम अनघ बढाइनेछ। यस सम्बन्त्धमा
ससर्ाररश गनथ एक उच्चस्तरीय आर्र्थक सुधार सुझाव आयोग गठन
गररनेछ।
(ख) व्यावसातयक वातावरण सुिार
उद्योग र लगानी सम्बन्त्धी कानून पररमाजथन, नीनतगत स्र्ानयत्व
एवं लगानी सुरक्षाको प्रत्याभूनत, कन्त्िी रेदटङ, द्ववपक्षीय लगानी र
दोहोरो करमुस्क्त सम्झौता, प्रववर्ध हस्तान्त्तरण वापत ववदेशमा
लैजान पाउने सेवा शुल्कको सीमा वद्ृर्ध, ववदेशमा प्रववर्ध
हस्तान्त्तरण गरी आस्जथत आयलाई ननस्श्चत सीमासम्म पुन:ववदेशमा
लगानी गनथ पाउने व्यवस्र्ा र स-सानो पुँुजी संकलन गरी उद्यम
तर्ा पूवाथधार ववकासमा लगानी गने कम्पनी स्र्ापना गनथ ननजी
क्षेरलाई प्रोत्सादहत गरी व्यावसानयक वातावरणमा सुधार गररनेछ।
(ग) सावथजतनक ववत्त प्रणाली सुिार

9

कर प्रणालीमा सुधार एवं नीनतगत स्र्ानयत्व, ववत्तीय र मौदद्रक
नीनतबीचको तादात्म्यता, सावथजननक ऋणको ददगोपना, ववत्तीय क्षेरको
स्र्ानयत्व र पुँुजी पररचालन असभवद्ृर्ध, समतव्ययी र प्रनतर्लमखी ु
सावथजननक खचथ व्यवस्र्ापन र उद्देश्यमूलक ववत्तीय हस्तान्त्तरण
सुननस्श्चत हुने गरी सावथजननक ववत्त प्रणालीमा सुधार गररनेछ।
(घ) ववत्तीय क्षेर सुिार
दोस्रो ववत्तीय क्षेर ववकास रणनीनत तजुमथ ा एवं कायाथन्त्वयन, डिस्जटल
भुक्तानीको प्रवद्थधन, के न्त्द्रीय बैंक डिस्जटल करेन्त्सी तयारी,
औपचाररक क्षेरमा आर्र्थक गनतववर्धको ववस्तार, हररत ववत्त
लगायतका नवीनतम ् ववत्तीय उपकरणको उपयोग गनेगरी ववत्तीय
क्षेर सुधारका कायथक्रम अगाडि बढाइनेछ।
(ङ) सावथजतनक प्रशासनमा सुिार
सावथजननक प्रशासनको संरचनागत, कायाथत्मक र व्यवहारगत सुधार
एवं सेवा प्रवाहमा सूचना प्रववर्धको अर्धकतम उपयोग गरी
सावथजननक क्षेरमा सुशासन प्रवद्थधन गररनेछ। आगामी आर्र्थक वर्थ
सावथजननक उत्तरदानयत्व र स्वार्थको द्वन्त्दसम्बन्त्धी कानून तजुमथ ा
गररनेछ।
बजेटका पााँच रूपान्त्तरणकारी क्षेर देहायबमोष्ट्जम रहेका छन्:
(क) कृवर् क्षेर रूपान्त्तरण,
(ख) ऊजाथ क्षेर ववकास,
(ग) सूचना प्रववर्ध ववकास,
(घ) पयथटन प्रवद्थधन, र
(ङ) उद्यमशीलता र औद्योर्गक ववकास ।
सम्माननीय महोदय,

10

25. अब म नेपालको संववधानको धारा ६० मा भएको व्यवस्र्ाअनुसार
ववत्तीय हस्तान्त्तरणसम्बन्त्धी वववरण प्रस्तुत गनथ अनुमनत चाहन्त्छु।
26. रास्टिय प्राकृनतक स्रोत तर्ा ववत्त आयोगको ससर्ाररशका आधारमा
ववत्तीय समानीकरण अनुदान प्रदेशको लार्ग रु. ६० अबथ र स्र्ानीय
तहको लार्ग रु. ८८ अबथ हस्तान्त्तरण गने व्यवस्र्ा समलाएको छु।
27. सशतथ अनुदान प्रदेशको लार्ग रु. २५ अबथ ८४ करोि र स्र्ानीय
तहको लार्ग रु. २ खबथ ८ अबथ ८८ करोि गरी जम्मा रु. २ खबथ
३४ अबथ ७३ करोि हस्तान्त्तरणको लार्ग ववननयोजन गरेको छु।
28. प्रदेश र स्र्ानीय तहलाई पूवाथधारका आयोजना कायाथन्त्वयन गनथ
समपूरक अनुदान क्रमश: रु. ६ अबथ २० करोि र रु. ७ अबथ
ववननयोजन गरेको छु। ववशेर् अनुदान प्रदेशको लार्ग रु. ४ अबथ
४० करोि र स्र्ानीय तहको लार्ग रु. ८ अबथ ५० करोि ववननयोजन
गरेको छु। सशतथ, समपूरक र ववशेर् अनुदान कायथसम्पादनका
आधारमा हस्तान्त्तरण गने व्यवस्र्ा समलाएको छु।
29. प्रदेश र स्र्ानीय तहमा राजस्व बाुँिर्ाुँटबाट रु. १ खबथ ५९ अबथ
हस्तान्त्तरण हुने अनुमान छ।
30. राजस्व बाुँिर्ाुँट र अनुदान गरी प्रदेश र स्र्ानीय तहमा आगामी
आर्र्थक वर्थ रु. ५ खबथ ६७ अबथ हस्तान्त्तरण हुने अनुमान छ।
सम्माननीय महोदय,
अब म आगामी आर्र्थक वर्थको क्षेरगत कायथक्रम र ववननयोजन प्रस्तुत
गने अनुमनत चाहन्त्छु।
कृवर् क्षेरको रूपान्त्तरण
31. कृवर्को व्यावसायीकरण र आधनुनकीकरण गरी उत्पादन र
उत्पादकत्व असभवद्ृर्ध गररनेछ। सरकारी, ननजी, सहकारी तर्ा

11

ववकास साझेदारबाट कृवर् क्षेरमा लगानी असभवद्ृर्ध गनथ ववक्रम
सम्वत् २०८१ देखख २०९१ सम्मको अवर्धलाई कृवर्मा लगानी दशक
घोर्णा गररएको छ। भूगोल, बजार सम्भाव्यता एवं पाररस्स्र्नतकीय
ववसशटटता अनुकूल संघ, प्रदेश र स्र्ानीय तहबाट कृवर् उपजको
ववशेर् क्षेर पदहचान गरी उत्पादन प्रवद्थधन गररनेछ।
32. कृवर् उपजको उर्चत मूल्य र बजार सुननस्श्चत गनथ सरकार, ककसान
र व्यवसायी सहभागी हुने गरी करार खेती प्रवद्थधन गररनेछ। कृवर्
उपज संकलन, प्रशोधन र ननयाथत गने र्मथले स्र्ानीय कृर्कलाई
आवश्यक पनेमल, बीउ तर्ा अन्त्य सामग्री प्रदान गरी कृवर् उत्पादन
खररद गनेसुननस्श्चत गरेमा उत्पाददत उपजको पररमाणको आधारमा
मल, बीउ, कृवर् प्रसार सेवा र कजाथमा व्याज अनुदान प्रदान गररनेछ।
33. सरकारी, सावथजननक, नदी उकास र ननजी स्वासमत्वमा रहेको बाुँझो
जसमन स्र्ानीय तहमा असभलेखीकरण गरी कृवर्बाली, र्लर्ूल,
तरकारी, घाुँसेबाली, जडिबुटी, पश-ुपन्त्छीपालन र मत्स्यपालनमा उपयोग
गनथ सक्ने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। सामुदहक खेती प्रवद्थधन गनथ सरकारी
जसमन सलजमा उपलधध गराउने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
34. दहमाल र पहािमा ५० रोपनी र तराईमा १० ववघा भन्त्दा बढी जसमन
एकीकरण र चक्लाबन्त्दी गरी व्यावसानयक रूपमा सामुदहक खेती,
पशुपन्त्छी पालन एवं जडिबुटी खेती गने व्यस्क्त, र्मथ तर्ा
सहकारीलाई व्याज अनुदान, प्राववर्धक सहयोग र मेसशनरी आयातमा
कर छुट प्रदान गररनेछ।
35. मससनो तर्ा वासनादार धान, उखु, मकै, दधू , माछा, मासु, कर्ी, र्चया,
अदवुा, बेसार, अकवरे खुसाथनी, प्याज, आलु लगायतका कृवर् बालीको
उत्पादन प्रवद्थधन गनथ उन्त्नत बीउ, ससुँचाइ लगायतमा अनुदान
उपलधध गराई उत्पाददत उपजको बजार सुननस्श्चत गररनेछ। चैते

12

धान र दहुँउदे मकै ववस्तारका सार्ै रैर्ाने बालीको उत्पादन तर्ा
उपभोग प्रवद्थधनका लार्ग आवश्यक रकम ववननयोजन गरेको छु।
36. एक सय ववघा भन्त्दा ठूला चक्लामा वासनादार धान खेती गनेसात
नमूना पररयोजनालाई सहज रूपमा मल, बीउ, प्राववर्धक सेवा तर्ा
सहुसलयतपूणथ कजाथ उपलधध गराउने र बीमा वप्रसमयममा छुट ददने
व्यवस्र्ा समलाएको छु। प्रधानमन्त्री कृवर् आधनुनकीकरण
पररयोजनाको लार्ग रु.२ अबथ ९८ करोि ववननयोजन गरेको छु।
37. पहािी र उच्च पहािी क्षेरका दईु हजार हेक्टर जग्गामा र्लर्ूल
खेती ववस्तार गररनेछ। आगामी आर्र्थक वर्थ र्लर्ूलको कम्तीमा
सात लाख गुणस्तरीय ववरुवा उत्पादन गनेगरी चौध सरकारी र्मथको
क्षमता ववस्तार गररनेछ। दटस्युकल्चर प्रववर्धद्वारा ववरुवा उत्पादन
गनथ अत्याधनुनक प्रयोगशाला स्र्ापना गररनेछ। र्लर्ूल क्षेर
ववकासका लार्ग रु. १ अबथ ४४ करोि ववननयोजन गरेको छु।
38. संघ, प्रदेश र स्र्ानीय तहको सहकायथमा मध्य पहािमा रास्टिय र्ल
सुन्त्तला, दहमाल र उच्च पहािमा स्याउ तर्ा तराई-मधेशमा आुँप र
के राको उत्पादन तर्ा ननयाथत प्रवद्थधनका लार्ग ववशेर् कायथक्रम
सञ्‍चालन गररनेछ।
39. कृवर्को व्यवसायीकरणका लार्ग राजमागथ के स्न्त्द्रत तीन सय उत्पादक
संस्र्ालाई शुरूवाती पुँुजी उपलधध गराउने र उत्पाददत वस्तुको बजार
सुननस्श्चत हुने व्यवस्र्ा समलाएको छु। यसका लार्ग रु.१ अबथ १२
करोि ववननयोजन गरेको छु। कृर्कलाई समयमै मलखाद आपूनतथ
सुननस्श्चत गनथ अनुदानको लार्ग रु.२७ अबथ ९५ करोि ववननयोजन
गरेको छु।

13

40. जैववक एवं प्राङ्गाररक मलको उत्पादन तर्ा उपयोगलाई प्रवद्थधन
गररनेछ। रासायननक ववर्ादीको उपयोगलाई ननरुत्सादहत गरी जैववक
ववर्ादीको प्रवद्थधन गररनेछ।
41. प्रमुख व्यापाररक शहरमा सरकारी र ननजी क्षेरको सहकायथमा कृवर्
बाली, पशुपन्त्छी र र्लर्ूलको अक्सन सेन्त्टर स्र्ापना गररनेछ। कृवर्
बजार क्षेरमा ननश््‍र्चत् प्रनतशत स्र्ान ककसानका लार्ग होस्ल्िङ
यािथ सञ्‍चालन गनथ उपलधध गराइनेछ।
42. कृवर् उपजको ननयाथत प्रवद्थधन गनथ अन्त्तराथस्टिय र प्रमुख आन्त्तररक
ववमानस्र्लमा शीत भण्िार स्र्ापना गररनेछ। ननयाथत गररने
कृवर्उपजको प्रमाणीकरण र प्रयोगशाला परीक्षण शुल्कमा सहजीकरण
गररनेछ।
43. कृवर् उपजको र्धतोमा समेत सहज रूपमा कजाथ प्रवाह हुने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ। प्रनतर्ल प्राप्त हुन लामो अवर्ध लाग्ने कृवर् तर्ा
र्लर्ूल व्यवसायमा उत्पादन पूवकथ ो अवर्धको कजाथको व्याजमा
अनुदान ददने व्यवस्र्ा समलाएको छु।
44. प्रदेश, स्र्ानीय तह र ननजी क्षेर समेतको सहकायथमा सबै प्रदेशमा
गाई-भैंसी पालन स्रोत के न्त्द्रको ववकास गररनेछ। स्वदेशमा नै बढी
उत्पादन क्षमता भएका दधु ालु पशु उत्पादन गनथ गाई र भैसीमा
नश्ल सुधारका लार्ग रु.३८ करोि ववननयोजन गरेको छु।
45. पशुपन्त्छीको महामारी रोग ननयन्त्रणका लार्ग आगामी वर्थ पाुँच
करोि िोज खोप उत्पादन गररनेछ। आगामी तीन वर्थसभर
वप.वप.आर र क्लाससकल स्वाईन कर्वर रोग उन्त्मूलन गने गरी
ननिःशुल्क खोप असभयान सञ्‍चालन गररनेछ। खोरेत रोग ननयन्त्रण
गनथ सघन खोप कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। खोप उत्पादन तर्ा
सेवा सञ्‍चालनका लार्ग रु. ४० करोि व्यवस्र्ा गरेको छु।

14

46. ननजी क्षेर र स्र्ानीय समुदायको सहभार्गतामा म्याग्दी, मुस्ताङ,
मनाङ, गोरखा र धाददङ स्जल्लाको दहमाली क्षेरमा कस्तुरी-मगृ
लगायतका वन्त्यजन्त्तु पालन गने व्यावसानयक र्ामथ स्र्ापना
गररनेछ।
47. उखखु ेती प्रवद्थधनका लार्ग ककसानलाई प्रोत्साहन गनथ रु. २ अबथ २५
करोि ववननयोजन गरेको छु। साना ककसानको बाली तर्ा पशुपन्त्छी
बीमाको वप्रसमयममा अनुदान प्रदान गनथ रु. १ अबथ ६५ करोि
छुट्टयाएको छु।
48. कृवर् अनुसन्त्धानमा संलग्न कृवर् अनुसन्त्धान पररर्द् लगायतका
ननकायको क्षमता असभवद्ृर्ध गररनेछ। आगामी आर्र्थक वर्थ र्प ७५
कृवर् प्रववर्धको ववकास गररनेछ। कृवर् अनुसन्त्धान तर्ा ववकास तर्थ
रु. ३ अबथ ५२ करोि ववननयोजन गरेको छु।
49. और्धीय प्रयोजनको लार्ग गाुँजाको व्यावसानयक उत्पादन गनथ
कानूनी व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
50. कृवर् तर्ा पशुपन्त्छी ववकास मन्त्रालयको लार्ग रु. ५७ अबथ २९ करोि
ववननयोजन गरेको छु।
ऊजाथ क्षेर ववकास
51. आगामी आर्र्थक वर्थ ९ सय मेगावाट ववद्युत र्प गरी रास्टिय
प्रणालीको ववद्युत क्षमता ४ हजार ५ सय मेगावाट पुरयाइनेछ।
प्रनतव्यस्क्त ववद्युत खपत ४ सय ५० युननट पुरयाइनेछ। आगामी
आर्र्थक वर्थदेखख बंगलादेशमा ववद्युत ननयाथत गने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ। ववद्युत प्रसारण लाइन ननमाथण र ववतरण कायथमा ननजी
क्षेर समेत सहभागी हुने गरी कानूनी प्रबन्त्ध गररनेछ। जलाशययुक्त
जलववद्युत आयोजनामा बाुँध र ववद्युत गहृ छुट्टाछुट्टैप्रवद्थधकबाट
ननमाथण गनेगरी ननजी क्षेरलाई लगानी गनथ आकवर्थत गररनेछ।

15

52. सुक्खायामको मागलाई पूनतथ गनथ १२ सय मेगावाट क्षमताको
बुढीगण्िकी, 6 सय ७० मेगावाट क्षमताको दधकोशी ू र 4 सय 17
मेगावाट क्षमताको नलससङ््‍गाि जलाशययुक्त जलववद्युत आयोजना
तर्ा 2 सय 80 मेगावाट क्षमताको नौमुरे बहुउद्देश्यीय जलववद्युत
आयोजनाको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। वैदेसशक रोजगारीमा गएका
व्यस्क्तको लगानीमा ७७.५ मेगावाटको घुन्त्सा र ७०.३ मेगावाटको
ससम्बुवा जलववद्युत आयोजना ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
53. जनताको जलववद्युत कायथक्रम अन्त्तगथत 1 हजार 6३ मेगावाटको
मार्र्ल्लो अरुण, 1 सय 6 मेगावाटको जगदल्ुला, १ सय मेगावाटको
तामाकोशी पाुँचौं, ४२ मेगावाटको मोदी ए र 2 सय 10 मेगावाटको
चनै पुर-सेती जलववद्युत आयोजनाको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ।
54. सुनकोशी-तेस्रो जलववद्युत आयोजनाको ववस्ततृ अध्ययन गरी
ननमाथण प्रकक्रया अगाडि बढाइनेछ। १० हजार ८ सय मेगावाटको
कणाथली-र्चसापानी जलववद्युत आयोजनाको ववस्ततृ इस्न्त्जननयररङ्ग
डिजाइनको कायथ शुरू गररनेछ।
55. सन् 2045 सभर खदू शून्त्य काबथन उत्सजथनको लक्ष्य हाससल गनथ
जीवाश्म ऊजाथलाई स्वच्छ एवं नवीकरणीय ऊजाथले क्रमश: ववस्र्ापन
गररनेछ। ऊजाथ उत्पादनलाई ववववधीकरण गनथ ननजी क्षेरबाट १
सय मेगावाट सौयथ ववद्युत जिान गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। हररत
हाइड्रोजन प्रवद्थधन गनथ अनुसन्त्धान र ववकासका लार्ग आवश्यक
बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु।
56. हेटौिा-ढल्के बर-इनरुवा र खखम्ती-बाह्रत्रबसे-लस्प्सर्े दी 4 सय के.भी.
प्रसारण लाइनको ननमाथण कायथ सम्पन्त््‍न गररनेछ। कणाथली कोररिोर
४ सय के.भी. प्रसारण लाइनको ननमाथणको कायथलाई तीव्रता
ददइनेछ। हेटौंिा- रातमाटे- लस्प्सर्े दी-दमौली-न्त्यू बुटवल, न्त्यू बुटवल-

16

लमही, लमही-दोदोधारा र भेरी कोररिोर ४ सय के.भी. प्रशारण
लाइनको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। सेती कोररिोर, अरुण कोररिोर,
दधकोशी ू कोररिोर ४ सय के.भी. र बुढीगण्िकी कोररिोर प्रसारण
लाइनको ननमाथण प्रकक्रया अगाडि बढाइनेछ।
57. न्त्यू बुटवल-गोरखपुर 4 सय के.भी. अन्त्तरदेशीय प्रसारण लाइनको
ननमाथण कायथसम्पन्त्न गररनेछ। इनरुवा-पणी ू या र दोदोधारा-बरेली 4
सय के.भी. तर्ा रसुवागढी-के रुङ २ सय २० के.भी. अन्त्तरदेशीय
प्रसारण लाइनको ननमाथण प्रकक्रया अगाडि बढाइनेछ। प्रसारण लाइनको
राइट अर् वे का लार्ग आवश्यक जग्गाको छुट्टै ककत्ता कायम गरी
जग्गाधनीलाई ववद्युत आयोजनाबाट प्रभाववत नागररक सरह शेयरमा
सहभागी गराइनेछ।
58. ऊजाथ क्षेर ववकासका लार्ग रु. ५० अबथ ७४ करोि ववननयोजन गरेको
छु।
सूचना प्रववर्ि ववकास
59. नेपाललाई सूचना प्रववर्ध हवको रूपमा ववकास गररनेछ। सूचना
प्रववर्ध क्षेरमा १० वर्थमा रु. ३० खबथको ननयाथत गने र ५ लाख
प्रत्यक्ष तर्ा १० लाख अप्रत्यक्ष रोजगारी ससजथना गने लक्ष्यसदहत
आगामी आर्र्थक वर्थलाई सूचना प्रववर्ि दशकको प्रस्र्ान वर्थको
रूपमा अगाडि बढाइनेछ। सूचना प्रववर्धलाई अर्थतन्त्रको सम्वाहक
क्षेरको रूपमा स्र्ावपत गररनेछ। सूचना प्रववर्धका नवीनतम ्प्रववर्ध
अवलम्बन गनथ कानूनी आधार तयार गररनेछ। कृत्ररम बौद्र्धकताको
ववकास, प्रवद्थधन र ननयमनको व्यवस्र्ा गररनेछ।
60. सूचना प्रववर्ध क्षेरमा नीनतगत स्र्ानयत्व सदहत उच्च गनतको भरपदो
र ककर्ायती इन्त्टरनेट सेवा, िाटा सुरक्षा र बौद्र्धक सम्पवत्त संरक्षण
प्रदान गररनेछ। डिस्जटल नेपाल फ्रे मवकथ पररमाजथन गरी सोको

17

कायाथन्त्वयन र अनगु मन गनथ संस्र्ागत व्यवस्र्ा गररनेछ।यस
आयोजनाको लार्ग रु. ५९ करोि ववननयोजन गरेको छु।
61. काठमािौं उपत्यका र बुटवलमा उपलधध सरकारी तर्ा ननजी भवन
समेत उपयोग गरी उच्च गनतको इन्त्टरनेट, ववद्युत, सुरक्षा लगायतका
पूवाथधार सदहत सूचना प्रववर्ध पाकथ सञ्‍चालनको काम अगाडि
बढाइनेछ। यस्तो पाकथ मा तीन वर्थका लार्ग वकथ स्टेसन सञ्‍चालन
गनथ ननिःशुल्क स्र्ान उपलव्ध गराइनेछ।
62. सावथजननक-ननजी साझेदारीमा अत्याधनुनक सूचना प्रववर्ध हव
सञ्‍चालनका लार्ग काठमािौंको डिल्लीबजारस्स्र्त चारखालमा बहुतले
संरचना ननमाथण गररनेछ। लसलतपुरको खमु लटारमा ज्ञान पाकथ
स्र्ापना गनथ रु. १७ करोि ववननयोजन गरेको छु।
63. स्वदेशमा उत्पाददत सफ्टवेयरलाई प्रार्समकता ददई सावथजननक
ननकायले उपयोग गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। सरकारी िाटा सेन्त्टरको
स्तरोन्त्ननत गररनेछ। ननजी क्षेरबाट सञ्‍चालन हुने िाटा सेन्त्टरको
लार्ग मापदण्ि तयार गररनेछ। ववद्युतीय त्याङ्कको भण्िारण,
सुरक्षा र उपयोगलाई व्यवस्स्र्त र भरपदो बनाइनेछ। सूचना प्रववर्ध
ववर्यमा स्नातक र स्नातकोत्तर तहमा अध्ययन गरररहेका युवालाई
सूचना प्रववर्ध सम्बद्ध उद्योगमा इन्त्टनथ गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
64. सबै विा के न्त्द्र, सामुदानयक ववद्यालय र स्वास््य संस्र्ामा
ब्रोिधयाण्ि इन्त्टरनेट सेवा पुर्‍याइनेछ। डिस्जटल डिभाइि कम गनथ
वपछडिएको वगथ, क्षेर, मदहला र समुदायको सूचना प्रववर्धमा पहुुँच
ववस्तार गररनेछ।
पयथटन प्रवद्थिन
65. आगामी आर्र्थक वर्थ सोह्र लाख पयथटक सभत्र्याउने गरी पयथटन
प्रवद्थधनका कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। नयाुँ गन्त्तव्यको पदहचान

18

तर्ा मौजुदा गन्त्तव्यको ववकास र प्रवद्थधनका लार्ग पयथटकीय
गन्त्तव्यको प्रोर्ाइल तयार गररनेछ। पयथटकलाई एकद्बार प्रणाली
मार्थ त सेवा प्रवाह गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। पवथतारोहण अनुमनत
प्रणालीलाई स्वचासलत प्रववर्धमा आधाररत बनाइनेछ।
66. नछमेकी मुलुक भारत र चीन तर्ा अन्त्य मुलुकका प्रमुख शहरमा
पयथटक लक्षक्षत रोि सो, मेला, महोत्सव जस्ता पयथटन प्रवद्थधन
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। सीमावती स्जल्लामा नछमेकी मुलुकका
पयथटक लक्षक्षत पयथटकीय स्र्ल, बजार, स्वास््य सुववधा ववस्तार गरी
सीमावती पयथटन प्रवद्थधन गररनेछ।
67. ननजी क्षेरसुँगको सहकायथमा नेपाल भारत सीमा नाकाबाट
पशुपनतनार्, स्वगथद्बारी र मुस्क्तनार् दशथन यातायात सेवा सञ्‍चालन
गरी तीर्थयारीलाई सहज रूपमा प्रमुख धासमथक स्र्ल दशथन गने
व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
68. भौगोसलक रूपमा ननकट रहेका तराई, पहाि र दहमाली क्षेरका
पयथटकीय स्र्लमा पररपर् ववकास गदैलर्गनेछ। बुद्ध पररपर्, सशव
पररपर्, रामायण पररपर्, ककराुँत सांस्कृनतक पररपर्को मागथ ननधाथरण
गरी पयथटन प्रवद्थधन गनथ बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु।
69. सातै प्रदेश समेदटने गरी चरुे, पहािी र दहमाली क्षेरका प्रमुख
गन्त्तव्यस्र्लमा पयाथपयथटन प्रवद्थधनका लार्ग टाकुरा पयथटकीय
गन्त्तव्य तर्ा मनोरञ्‍जन पूवाथधारसदहतका इको दहल स्टेशन ननमाथण
गररनेछ। मध्यपहािी पुटर्लाल लोकमागथ क्षेरका प्रमुख पयथटकीय
क्षेरमा होटल स्र्ापना गनथ सरकारी जग्गा सलजमा उपलधध
गराइनेछ। प्रदेश र स्र्ानीय तहसुँगको सहकायथमा यस्ता स्र्ानमा
पहुुँच मागथ, ववद्युत सेवा, खानेपानी सेवा पर्‍ुयाउने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।

19

70. पदमागथमा आधाररत पयथटकीय कायथक्रम सञ्‍चालन गनथ ग्रेट
दहमालयन िेल, मुन्त्धमु िेल, गुररल्ला िेल लगायतका पयथटकीय
पूवाथधारको ववकास गररनेछ। पुराना प्रचलनमा रहेका पदमागथको
संरक्षण र सम्वद्थधन गररनेछ। सम्भाववत जोखखमयुक्त क्षेरमा
पयथटकीय उद्धार के न्त्द्र स्र्ापना गररनेछ। पयथटन पूवाथधार ववकासका
लार्ग रु. ५ अबथ ४६ करोि ववननयोजन गरेको छु।
71. नेपालमा वैवादहक समारोह आयोजना गनथ आउने पयथटकलाई
सहजीकरण गरी सांस्कृनतक तर्ा पयथटकीय गन्त्तव्यलाई वववाह
गन्त्तव्यको रूपमा ववकास गररनेछ। राम जानकीको वववाहस्र्ल
जनकपुरलाई वेडिङ हव र गौतम बुद्ध जन्त्मस्र्ल लुस्म्बनीलाई
बर्र्थङ हवको रूपमा प्रवद्थधन गररनेछ।
72. नेपालको दहमाली सभ्यता, जीवनशैली, स्रोत तर्ा सम्भावनाको
पदहचान, अध्ययन-अनुसन्त्धान एवं पयथटकका लार्ग सोके स गनथ
उपयोग हुने गरी दहमालयन ररसोसथ सेन्त्टरको स्र्ापना
गररनेछ।उपल्लो मुस्ताङ लगायतका सांस्कृनतक महत्त्वका स्र्ानमा
मौसलक संरचना नत्रबग्रने गरी संरचना ननमाथण गनथ पाइने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।
73. प्रत्येक वर्थ मे २९ लाई सगरमार्ा अन्त्तरास्टिय ववशेर् ददवसका
रूपमा मनाइनेछ। दहमाली पयथटन प्रवद्थधनमा ववसशटट योगदान
पुरयाउने स्वदेशी तर्ा ववदेशी व्यस्क्त, संघ संस्र्ालाई सम्मान
गररनेछ।
74. त्ररभुवन अन्त्तराथस्टिय ववमानस्र्लको दोस्रो टसमथनल भवन ननमाथण

कायथ शुरू गररनेछ। ननजगढ अन्त्तराथस्टिय ववमानस्र्ल सावथजननक-
ननजी साझेदारीमा ननमाथण गनथ आगामी आर्र्थक वर्थ सभर लगानीको

ढाुँचा र पूवथ तयारी कायथ सम्पन्त्न गररनेछ।

20

75. भरतपुर ववमानस्र्ल ववस्तारको कायथ आगामी वर्थ सम्पन्त्न
गररनेछ।यसका लार्ग रु. ३६ करोि ववननयोजन गरेको छु। सुखेत
ववमानस्र्लको स्तरोन्त्ननत गररनेछ। रोल्पाको बिाचौर, दाङको
टररगाउुँ, जुम्ला, ववराटनगर, धनगढी र नेपालगञ्‍ज ववमानस्र्लको
स्तरोन्त्ननत गररनेछ।नागररक उड्ियन पूवाथधार तर्थ रु. ३ अबथ ७७
करोि ववननयोजन गरेको छु।
76. सञ्‍चालनमा नरहेका बलेवा, लामीिाुँिा, मनाङ, रुम्जाटार, बैतिी
लगायतका आन्त्तररक ववमानस्र्ललाई ननजी क्षेरको सहकायथमा
प्याराग्लाइडिङ्ग, प्यारासुट, स्काई िाइसभङ, अल्िालाइट जस्ता
मनोरञ्‍जनात्मक साहससक पयथटनको लार्ग उपयोग गररनेछ।
77. पयथटन क्षेर तर्थ रु. ११ अबथ ९१ करोि ववननयोजन गरेको छु।
उद्यमशीलता र औद्योर्गक ववकास
78. आन्त्तररक उत्पादन बढाई आयात प्रनतस्र्ापन र ननयाथत वद्ृर्ध गनथ
तर्ा उत्पादनलाई रोजगारीसुँग आवद्ध गराउन उत्पादन र
रोजगारीका लार्ग साझेदारी कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। संघ, प्रदेश
र स्र्ानीय तह, ननजी क्षेर, सहकारी तर्ा समुदायको साझेदारीमा
सञ्‍चालन हुने यस कायथक्रम मार्थ त कृवर्को उत्पादन र उत्पादकत्व
बढाउन, कृवर्मा आधाररत उद्योगको ववकास र ववस्तार गनथ, ग्रामीण
पयथटन प्रवद्थधन गनथ तर्ा सूचना आधाररत प्रववर्धमा-उद्यम
स्र्ापना र सञ्‍चालन गनथ प्रोत्साहन गररनेछ। यस कायथक्रमका लार्ग
रु. ७ अबथ ववननयोजन गरेको छु।
79. प्रधानमन्त्री नेपाली उत्पादन तर्ा उपभोग असभवद्ृर्ध कायथक्रम मार्थ त
स्वदेशी उत्पादन प्रोत्साहन गररनेछ। मेक इन नेपाल र मेड इन
नेपाल असभयानमा ननजी क्षेरसुँग सहकायथ गररनेछ। उत्पादनमूलक
उद्योग र पयथटन उद्योग स्र्लसम्म पहुुँच मागथ, प्रसारण लाइन,

21

ननयसमत ववद्युत सेवा र इन्त्टरनेट सेवा लगायतका पूवाथधार पुर्‍याउुँन
सरकारबाट साझेदारी गररनेछ।
80. जनस्तरसम्म सावथजननक सेवा प्रवाह गनथ महत्त्वपूणथ स्जम्मेवारीमा
रहेका स्र्ानीय तहलाई उत्पादन तर्ा रोजगारी के न्त्द्रका रूपमा
ववकास गररनेछ।स्र्ानीय पूवाथधार ववकास, सावथजननक ननजी
साझेदारीमा बहृतस्तरका कृवर् र्मथ सञचालन, एक गाऊुँ एक उत्पादन,
पयथटन लगायतका कायथक्रमबाट स्र्ानीयस्तरमा आय आजथन वद्ृर्ध
गने कायथलाई तीव्रता ददइनेछ।
81. ननजी क्षेरसुँगको सहकायथमा प्रदेशलाई ववसशस्टटकृत आर्र्थक के न्त्द्रको
रूपमा ववकास गररनेछ।यसअनुसार कोशीलाई उद्योग, मधेशलाई
कृवर् , बागमतीलाई सचू ना प्रववर्ध , गण्िकीलाई
पयटथ न , लस्ुम्बनीलाई साना तर्ा मझौला उद्यम,
कणाथली लाई जडिबु टी र सदु ू रपस्श्चमलाई धासमथक पयथटन
आर्र्थक हव बनाइनछे ।
82. आर्र्थक वद्ृर्धका सम्भावनाका क्षेरलाई समेटी एकीकृत ववकासको

अवधारणा अनुरूप नमूना ववकास असभयान सञ्‍चालन गनथ भरतपुर-
बुटवल-पोखरा-(मुस्ग्लङ्ग)भरतपुरलाई तीनवटा कोणमा राखी गण्डकी

आर्र्थक त्ररभुज पररयोजना प्रस्ताव गरेको छु। यस पररयोजना
अन्त्तगथत ननजी क्षेरसुँगको साझेदारीमा औद्योर्गक इकोससस्टम
ननमाथण गरी औद्योर्गक पुनरुत्र्ान र गुणस्तरीय रोजगारी ससजथना
गररनेछ।

83. गण्िकी त्ररभुजमा पने ननमाथणाधीन नारायणघाट-बुटवल र मुस्ग्लङ्ग-
पोखरा सिक खण्िको ववस्तार कायथ आगामी आर्र्थक वर्थ सम्पन्त्न

गररनेछ। बुटवल-पोखरा सिक खण्िलाई िेडिके टेि दईु लेनमा

22

स्तरोन्त्ननत गररनेछ। त्ररभुजका तीन वटै कोररिरमा औद्योर्गक
ववकासका लार्ग आवश्यक यातायात सञजाल ननमाथण गररनेछ।
84. त्ररभुज पररयोजना अन्त्तगथत नारायणघाट-बुटवल खण्िलाई ननमाथण
सामग्री तर्ा हेभी उद्योगको के न्त्द्र, मुस्ग्लङ्ग-पोखरा खण्िलाई कृवर्
तर्ा खाद्य प्रशोधन उद्योगको के न्त्द्र र पोखरा-बुटवल खण्िलाई
ववद्युतीय उपकरण, जुत्ता, लत्ताकपिा, कापेट लगायत घरायसी प्रयोगका
वस्तुतर्ा सेवा सम्वद्ध उद्योगको के न्त्द्रको रूपमा ववकास गररनेछ।
85. पररयोजना कायाथन्त्वयनका लार्ग भरतपुर कोणमा पयाथपयथटन सेवा,
जलयारा र ववसशटटीकृत स्वास््य सेवा, पोखरा कोणमा साहससक
मनोववनोद, पयाथपयथटन सेवा तर्ा अनुसन्त्धानमूलक उच्च सशक्षा र
बुटवल-भैरहवा कोणमा धासमथक पयथटन, िाटा सेन्त्टर तर्ा सूचना
प्रववर्धसम्बन्त्धी संस्र्ा ववकासका लार्ग ननजी क्षेरको सहकायथमा
आवश्यक पूवाथधार ननमाथण गररनेछ। यस पररयोजनालाई सावथजननक
ननजी साझेदारीको नमूना पररयोजनाको रूपमा ववकास गरी
कायाथन्त्वयन गनथ रु. २ अबथ ववननयोजन गरेको छु।
86. ननजगढदेखख ढल्के बरसम्मको पूव-थपस्श्चम राजमागथ आसपासको
क्षेरलाई नेपाली गलैंचा कोररिोरको रूपमा ववकास गररनेछ।सावथजननक
ननकायले नेपालमा बनेको गलैंचा खररद गनुपथ ने व्यवस्र्ा गररनेछ।
87. प्रदेश तर्ा स्र्ानीय तहको सहकायथमा सल्यान-रुकुमको शारदा नदी
आसपासको क्षेरलाई कृवर् कोररिोर, जुम्लाको दहमा नदी र तीला नदी
आसपासको क्षेरलाई मासी धान कोररिोर, बाराको कोल्बीदेखख
ससमरौनगढ सिक आसपास क्षेरलाई माछा कोररिोरको रूपमा ववकास
गररनेछ।
88. कञ्‍चनपुरको दैजी, बाुँके को नौवस्ता र रुपन्त्देहीको मोनतपुर
औद्योर्गक क्षेरको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। औद्योर्गक क्षेर र

23

ववशेर् आर्र्थक क्षेर सञ्‍चालन र व्यवस्र्ापनमा ननजी क्षेरसुँग
साझेदारी गररनेछ। मकवानपुरको मयुरधाप र र्चतवनको शस्क्तखोर
लगायतका औद्योर्गक क्षेर सावथजननक-ननजी साझेदारीमा ननमाथण
तर्ा सञ्‍चालन गररनेछ।
89. उद्यममा युवा सहभार्गता बढाउन स्टाटथ अप र नवप्रवतथनका लार्ग
इकोससस्टम ववकास गरी उद्यमशील वातावरण ससजथना गररनेछ।
स्टाटथ अप उद्यमीलाई सहजीकरण र ननयमन गनथ स्टाटथ अप बोिथ
गठन गररनेछ। स्टाटथ अप उद्यमीको ववत्तीय आवश्यकता सम्बोधन
गनथ रु. १ अबथ को नेपाल स्टाटथअप कोर् खिा गरेको छु।
90. युवाको उद्यमशील सोचलाई व्यवसायमा रूपान्त्तरण गनथ प्रत्येक
प्रदेशमा त्रबस्जनेस इन्त्क्युवेसन सेण्टर सञ्‍चालन गररनेछ। बैंक तर्ा
ववत्तीय संस्र्ाबाट प्रवाह हुने कजाथलाई नवप्रवतथनमा प्रवाह गनथ
प्रोत्साहन गररनेछ। ववसभन्त्न सम्झौनतत कोर्को रकम प्राइभेट
इस्क्वटी र्ण्ि र भेञ्‍चर क्यावपटल र्ण्िका र्धतोपर एकाइमा लगानी
गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
91. मदहला उद्यमीद्बारा उत्पाददत वस्तुतर्ा सेवाको प्रवद्थधनका लार्ग
सावथजननक- ननजी साझेदारीमा काठमािौंको चोभारमा
अन्त्तराथस्टियस्तरको प्रदशथनीस्र्ल ननमाथण गररनेछ। मदहला
उद्यमीद्वारा उत्पाददत वस्तु र सेवाको ब्रास्न्त्िङ गनथ िेि पोटथलमा
प्रववस्टट गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। मदहला उद्यमीद्बारा उत्पाददत
वस्तु त्रबक्री गनथ कोसेली घरको स्र्ापना र सञ्‍चालन गररनेछ।
92. बजारको मागअनुसार उत्पादक क्षेरको संलग्नतामा कायथस्र्लमा
आधाररत अप्रेस्न्त्टशीप कायथक्रम सञ्‍चालन गरी सीप र रोजगारीलाई
आवद्ध गररनेछ।

24

93. उद्योग र लगानीसुँग सम्बस्न्त्धत कानूनमा पररमाजथन गररनेछ।
औद्योर्गक व्यवसाय ऐन, वस्तुको प्रत्यक्ष त्रबक्री (व्यवस्र्ापन तर्ा
ननयसमत गने) ऐन, दामासाही ऐन, श्रम ऐन, औद्योर्गक क्षेर
सञ्‍चालन तर्ा व्यवस्र्ापन ननयमावली र हेस्जङ्ग ननयमावलीमा
समयानुकूल पररमाजथन गररनेछ। िेररभेदटभसम्बन्त्धी कानून तजुमथ ा
गररनेछ। वन ऐन र जग््‍गाप्राप््‍नत ऐनलाई समयानकुूल बनाई लगानी
सहजीकरण गररनेछ। कम्पनी ऐनमा संशोधन गरी दताथ, ननयमन र
खारेजी प्रकक्रया लगायतका कायथलाई सरलीकृत गररनेछ।बौद्र्धक
सम्पवत्त र उधारो कारोबारसम्बन्त्धी कानून तजुमथ ा गररनेछ।
94. घरेलुमददराको उत्पादन, ब्रास्ण्िङ, बजारीकरण तर्ा त्रबक्री गनथ कानूनी
व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
95. औद्योर्गक ववकास र उद्यमशीलता प्रवद्थधनका लार्ग रु.६ अबथ ५५
करोि ववननयोजन गरेको छु।
सम्माननीय महोदय,
भूकम्पपतछको पुनतनमथ ाथण
96. जाजरकोट र रुकुम पस्श्चम लगायतका स्जल्लामा भूकम्पबाट
क्षनतग्रस्त ननजी घरको सवेक्षण सम्पन्त्न गरी पुनननमथ ाथणलाई तीव्रता
ददइनेछ। सामुदानयक ववद्यालय भवन, स्वास््य संस्र्ा, सरकारी
तर्ा सावथजननक भवन लगायतका पूवाथधारको शीघ्र पुनननमथ ाणथ
गररनेछ। भूकम्पपनछको पुनननमथ ाथणका लार्ग रु. २१ अबथ ६० करोि
ववननयोजन गरेको छु।
ग्रामीण ववकास

25

97. हुलाकी राजमागथ, मध्यपहािी पुटपलाल लोकमागथ र मदन भण्िारी
राजमागथ तर्ा उत्तर-दक्षक्षण कोररिोर क्षेरमा प्रदेश, स्र्ानीय तह, ननजी
क्षेर र समुदायको लागत साझेदारीमा स्र्ानीय सम्भावनामा आधाररत
आर्र्थक-सामास्जक गनतववर्ध प्रवद्थधन गनथ ग्रामीण ववकास अमभयान
सञ्‍चालन गररनेछ। स्र्ानीय उत्पादनको ववकास गनथ स्र्ानीय कच्चा
पदार्थमा आधाररत साना तर्ा मझौला उद्यम व्यवसाय सञ्‍चालन,
रैर्ाने कृवर् बाली ववकास, कृवर् प्रदशथन, साप्तादहक मेला र हाट बजार
सञ्‍चालन गररनेछ।
98. स्र्ानीय सीप, कला, सादहत्य, संस्कृनतको सम्वद्थधन र प्रवद्थधन गनथ
विास्तरमा मौसलक कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। स्र्ानीय तहसुँगको
समन्त्वय र सहकायथमा मौसलकता झस्ल्कने गरी स्र्ानीय तहको
के न्त्द्रमा एक पामलका एक डाउनटाउन ववकास गररनेछ।
99. पक््‍की सिक सञ्‍जालबाट नजोडिएका स्र्ानीय तहको के न्त्द्रलाई प्रदेश
के न्त्द्र वा रास्टिय राजमागसथ ुँग जोड्ने गरी प्रादेसशक तर्ा स्र्ानीय
सिक सुधार कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। यस कायथक्रमका लार्ग
रु. ७ अबथ ८ करोि ववननयोजन गरेको छु।स्र्ानीय तहको प्रशासकीय
भवन पूवाथधार कायथक्रमको लार्ग रु.१ अबथ १७ करोि ववननयोजन
गररएको छ।
100. मधेश र कणाथली प्रदेशको पूवाथधार ववकासका लार्ग रु. १ अबथ ५०
करोि छुट्टयाएको छु। ग्रामीणस्तरमा वैकस्ल्पक सहायक राजमागथ
ननमाथणका लर्ग रु. ८ अबथ ८ करोि ववननयोजन गरेको छु।
101. संघ, प्रदेश र स्र्ानीय तहको लागत साझेदारीमा आधा घण्टा दहुँिाइको
दरी ू सभर तररतराउको सुववधा पुरयाउन झोलुङ्गे पुल ननमाथणका लार्ग
रु. ३ अबथ ४० करोि ववननयोजन गरेको छु।स्र्ानीय सिक पुल
ननमाथणका लार्ग रु. ४ अबथ २७ करोि ववननयोजन गरेको छु।

26

102. तराई-मधेशका सीमान्त्तकृत तर्ा वपछडिएको क्षेरको आर्र्थक-
सामास्जक ववकास र सशक्तीकरणका लार्ग तराई-मधेश समद्ृर्ध

कायथक्रम कायाथन्त्वयन गनथ रु. १ अबथ छुट्याएको छु।नवप्रवतथनमा
आधाररत स्र्ानीय आर्र्थक ववकास कायथक्रम सञ्‍चालन गनथ रु. ३५
करोि ववननयोजन गरेको छु।
103. दहमाल समद्ृर्ध कायथक्रम अन्त्तगथत दहमाली क्षेरमा भेिा, च्याङ्ग्रा,
चौरी लगायतका पशुपालन र स्याउ, ओखर र जडिबुटीका र्ामथ
सञ्‍चालन गररनेछ। कणाथली प्रदेशमा कृवर् र वन पैदावारमा
आधाररत समद्ृ ध कणाथली उद्यमशीलता कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
104. ववदेशको आम्दानी स्वदेशमा लगानी अन्त्तगथत गैरआवासीय नेपालीको
पुँुजी, प्रववर्ध र सीपलाई मातभृ ूसमसुँग जोड्न जन्त्मस्र्लमा
गैरआवासीय नेपाली असभयान सञ्‍चालन गररनेछ। गैरआवासीय
नेपालीद्बारा स्र्ावपत एनआरएन िेभेलपमेन्त्ट र्ण्िको उपयोग र
लगानीका र्प अवसर प्रवद्थधन गनथ सहजीकरण गररनेछ।
गैरआवासीय नेपालीका सन्त्तनतलाई नेपालको भूगोल, कला र
संस्कृनतसुँग पररर्चत हुन पुख्यौली र्लोमा भ्रमण गनथ आह्‍वान
गदथछु।
जलस्रोत तर्ा मसाँचाइ
105. रानी जमरा कुलररया ससुँचाइ आयोजना अन्त्तगथत प्रर्म चरणको 14
हजार 3 सय हेक्टरमा शाखा नहर सञ्‍चालन गरी ससुँचाइ सुववधा
उपलधध गराइनेछ। लम्की मूल नहर अन्त्तगथत शाखा नहर ननमाथण
शुरू गररनेछ।यस आयोजनाको लार्ग रु. २ अबथ ८७ करोि ववननयोजन
गरेको छु।

27

106. ससक्टा ससुँचाइ आयोजनाबाट ससुँचाइ सुववधा ववस्तार गनथ िुिुवा र
नरैनापुर लगायत शाखा नहरको ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
यस आयोजनाको लार्ग रु. १ अबथ ६० करोि ववननयोजन गरेको छु।
107. बबई ससुँचाइ आयोजनाको पूवी तर्ा पस्श्चमी मूल नहरबाट शाखा-
प्रशाखा ववस्तार गरी र्प एक हजार हेक्टर जसमनमा ससुँचाइ सुववधा
ववस्तार गनथ रु. १ अबथ ७९ करोि ववननयोजन गरेको छु। भेरी-बबई
िाइभसथन बहुउद्देश्यीय आयोजनाको हेिवक्सथ र ववद्युत गहृको
ननमाथण गनथ रु. २ अबथ ववननयोजन गरेको छु।
108. महाकाली ससुँचाइ आयोजना तेस्रो चरणको मूल नहर र त्ररभुवन
बस्ती लगायत शाखा नहर ववस्तारको कायथ अगाडि बढाइनेछ।
ब्रम्हदेव क्षेरको शाखाबाट 1 हजार 5 सय हेक्टर जसमनमा ससुँचाइ
सेवा र्प गररनेछ। यस आयोजनाको लार्ग रु. २ अबथ ववननयोजन
गरेको छु।
109. मध्य तराईका पाुँच स्जल्लाको १ लाख २२ हजार हेक्टर जसमनमा
भरपदो ससुँचाइ सुववधा पुरयाउन सुनकोशी-मररन िाइभसथन
बहुउद्देश्यीय आयोजनाको हेिवक्सथ, पावरहाउस लगायतका संरचना
ननमाथण गररनेछ। यसका लार्ग रु. ३ अबथ १२ करोि ववननयोजन
गरेको छु। बागमती ससुँचाइ आयोजनाको ससुँचाइ प्रणाली पुनस्र्ाथपना
गरी 45 हजार 6 सय हेक्टर कृवर्योग्य भूसममा भरपदो ससुँचाइ
सुववधा उपलधध गराउन रु. ६८ करोि ववननयोजन गरेको छु।
110. कणाथली प्रदेशका 10 वटै स्जल्लामा सञ्‍चालन हुने गरी एकीकृत
कणाथली ससुँचाइ ववकास आयोजनाका लार्ग रु. ८२ करोि
ववननयोजन गरेको छु।
111. तराई-मधेस भूसमगत जल ससुँचाइ कायथक्रम मार्थ त कृवर्योग्य पके ट
क्षेरमा क्लटटरमा आधाररत स्यालो तर्ा डिप ट्युवेलबाट ससुँचाइ

28

सुववधा ववस्तार गनथ र्प ४ सय 50 डिप बोररङ्ग जिान गरी कररब
१५ हजार हेक्टर जसमनमा ससुँचाइ सुववधा ववस्तार गनथ रु. ३ अबथ
४५ करोि ववननयोजन गरेको छु।
112. सलाथही तर्ा रौतहट स्जल्लाको 22 हजार ४ सय हेक्टरका लार्ग
नवीनतम यास्न्त्रक ससुँचाइ आयोजनाको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ।
यसका लार्ग रु. ४१ करोि ववननयोजन गरेको छु। नदी ककनारका
कृवर्योग्य टारमा ससुँचाइ सुववधा ववस्तार गनथ एकीकृत नदी वेससन
ससुँचाइ तर्ा जलस्रोत व्यवस्र्ापनमा रु. २ अबथ २२ करोि ववननयोजन
गरेको छु।
113. नौमुरे बहुउद्देश्यीय आयोजना, कासलगण्िकी-नतनाउ, सुनकोशी-कमला,
तमोर- र्चस्याङ लगायतका बहुउद्देश्यीय अन्त्तर जलाधार
जलपर्ान्त्तरण आयोजनाको सम्भाव्यता अध्ययन गरी क्रमश:
कायाथन्त्वयनमा लर्गनेछ।
114. बागमतीको सहायक नदी नागमतीमा बाुँध ननमाथण गरी वर्ाथको पानी
सञ्‍चय गनथ जलस्रोत संरक्षण आयोजना अगाडि बढाइनेछ।
जलस्रोतको संरक्षण र ददगो तर्ा बहुआयासमक उपयोग गनथ
तालतलैया, पोखरी संरक्षण, जलाशययुक्त आयोजना ननमाथण तर्ा
पुनस्र्ाथपना कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
115. कृवर् उत्पादन वद्ृर्ध गनथ आगामी आर्र्थक वर्थ कुल 15 हजार 5
सय 71 हेक्टर जसमनमा र्प ससुँचाइ सेवा ववस्तार गररनेछ।
116. जलस्रोत तर्ा ससुँचाइ तर्थ रु.३६ अबथ ८१ करोि ववननयोजन गरेको
छु।

29

सञ्‍चार क्षेर
117. नागररकको सुसूर्चत हुने हक सुननस्श्चत गदैपूणथ प्रेस स्वतन्त्रताको
प्रत्याभूनत गररनेछ। आमसञ्‍चार क्षेरलाई ननटपक्ष, समावेशी,
व्यावसानयक र प्रनतस्पधी बनाउुँ दै सावथजननक महत्त्वको समाचार
समयमै सत्य, त्य र ननटपक्ष रूपमा सम्प्रेर्ण गने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ। लुस्म्बनी प्रदेशमा कृटणसेन इच्छुक सञ्‍चारग्राम स्र्ापना
गररनेछ।
118. सञचारकमीको क्षमता असभवद्ृर्धका लार्ग तालीमको अवसर उपलधध
गराइनेछ। सामास्जक सञ्‍जाल तर्ा डिस्जटल प्लेटर्मथको प्रयोगलाई
मयाथददत र व्यवस्स्र्त बनाइनेछ। डिस्जटल प्लेटर्मथ मार्थ त गररने
ववज्ञापन ननयमन गररनेछ। ववज्ञापन क्षेरलाई एकद्वार प्रणाली मार्थ त
व्यवस्स्र्त गररनेछ।सञ्‍चार माध्यमलाई उपलधध गराइने
लोककल्याणकारी ववज्ञापनलाई ननरन्त्तरता ददएको छु।
119. हुलाक सेवालाई पुनसरं चना गरी ववद्युतीय व्यापारको हवको रूपमा
ववकास गररनेछ। काभ्रेपलाञ्‍चोकको बनेपामा चलर्चर छायाङ्कन
स्टुडियो ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। दोलखा चलर्चर नगरीलाई
सावथजननक-ननजी साझेदारीमा ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
120. सञ्‍चार तर्ा सूचना प्रववर्ध मन्त्रालयको लार्ग रु. ७ अबथ ३५ करोि
ववननयोजन गरेको छु।
संस्कृतत संरक्षण र सम्वद्थिन
121. समुदायसुँगको सहकायथमा पुराना बस्ती भएका कीनतपथ ुर, बन्त्दीपुर,
बुङ्मती, र्र्मी, गोरखा, जनकपुर र मदटहानी लगायतका स्र्ानको
इनतहास, संस्कृनत, भार्ा र सभ्यतालाई संरक्षण र सम्वद्थधन गनथ
ववववध कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।

30

122. भार्ा, सादहत्य, दशथन, संस्कृनत, कला, सङ्गीत, नाट्य लगायतका अमूतथ
सांस्कृनतक क्षेरको ववकास र प्रवद्थधन गररनेछ। प्रनतसलवप अर्धकारको
संरक्षण र ननयमन गररनेछ। सनातन धमथ र संस्कृनतका
अन्त्तराथस्टियस्तरका सभा र सम्मेलन आयोजना गनथ प्रोत्साहन
गररनेछ। जानकी मस्न्त्दरलाई ववश्व सम्पदा सूचीमा समावेश गनथ
पहल गररनेछ। ससम्रौनगढलाई ववशेर् रूपमा संरक्षण गररनेछ।
123. तनहुुँको चुँदी ु रम्घामा सबै नेपाली भार्ाभार्ीका मूधन्त्थ य स्रटटाको
प्रनतमा र सप्तधामसदहतको भानुसादहत्य उद्यान स्र्ापना गररनेछ।
गोरखामा राजतन्त्रदेखख गणतन्त्रसम्मको असभलेख रहने गरी
ऐनतहाससक संग्रहालय ननमाथण गररनेछ।
124. संस्कृनत, पयथटन तर्ा नागररक उड्ियन मन्त्रालयका लार्ग रु. ११
अबथ ९१ करोि ववननयोजन गरेको छु।
तनयाथत प्रवद्थिन, व्यापार सहजीकरण र आपूततथ व्यवस्र्ा
125. नेपाल व्यापार एकीकृत रणनीनतले पदहचान गरेका र हाल उच्च
पररमाणमा ननयाथत भइरहेका गलैंचा, कापेट, धागो, तयारी कपिा,
ससमेन्त्ट लगायतका वस्तुको ननयाथत असभवद्ृर्ध गररनेछ। स्वदेशी
श्रम र कच्चा पदार्थको प्रयोग गरी कम तौल र उच्च मूल्य भएका
वस्तुउत्पादन गरी ननयाथत गररनेछ। पदहलो चरणमा कर्ी, अलैँची,
र्चया र दहमालयन वाटरको ब्रास्ण्िङ गररनेछ।
126. व्यापार सम्वद्ध पूवाथधारको एकीकृत र रणनीनतक ववकासका लार्ग
लस्जस्टटक गुरुयोजना ननमाथण गरी कायाथन्त्वयन गररनेछ। व्यापारजन्त्य
पूवाथधार र प्रववर्धको ववकास तर्ा उपयोग गरी उत्पादन र व्यापार
लागत घटाउुँ दै नेपाली वस्तुलाई अन्त्तराथस्टिय बजारमा प्रनतस्पधी
बनाइनेछ।

31

127. भैरहवाको एकीकृत जाुँच चौकी र रसुवाको दटमुरेमा सुक्खा
बन्त्दरगाहको ननमाथण कायथ सम्पन्त्न गररनेछ। कञचनपुर स्जल्लाको
दोधारा चाुँदनीमा सुक्खा बन्त्दरगाह ननमाथण कायथको प्रारम्भ गररनेछ।
128. आयात हुने वस्तुतर्ा सेवाको गुणस्तर मापदण्ि ननधाथरण गरी लागू
गररनेछ। गुणस्तरसम्बन्त्धी सवथस्वीकायथता र मापदण्िमा एकरूपता
हुने गरी नछमेकी मुलुकसुँग सम्झौता गनेप्रकक्रया अगाडि बढाइनेछ।
129. आपूनतथ शङ्खलाका ृ अवरोध हटाई सहज र सरल आपूनतथ प्रणाली
स्र्ापना गररनेछ। प्रदेश र स्र्ानीय तहसुँगको समन्त्वय र
सहकायथमा बजार अनुगमनलाई प्रभावकारी र सघन बनाइनेछ।
कालोबजारी, ससस्ण्िके ट, काटेसलङ लगायतका अवाञ्‍नछत र गैरकानूनी
कक्रयाकलापलाई किाईका सार् ननयन्त्रण गररनेछ।
130. उपभोक्ता अर्धकारको संरक्षण र सम्वद्थधन गनथ तर्ा उपभोक्तालाई
प्राप्त हकको न्त्यानयक उपचारका लार्ग उपभोक्ता अदालत स्र्ापना
गनथ बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु।
131. उद्योग, वाखणज्य तर्ा आपूनतथ मन्त्रालयका लार्ग रु. ९ अवथ २८
करोि ववननयोजन गरेको छु।
श्रम तर्ा रोजगारी
132. श्रसमकलाई उर्चत र मयाथददत श्रम अभ्यास गने हक सुननस्श्चत
गररनेछ। श्रम शस्क्तलाई दक्ष र व्यावसानयक बनाई स्वदेशमा नै
रोजगारीको अवसर ससजथना गररनेछ। सामास्जक सम्वाद मार्थ त
असल श्रम सम्बन्त्ध ववकास गररनेछ।
133. रोजगार बैंकको स्र्ापना गरी रोजगारीसम्बन्त्धी सूचनाको एकीकृत
असभलेख तयार गररनेछ। श्रम बजारमा उपलव्ध रोजगारीको अवसर
तर्ा जनशस्क्तको माग र आपूनतलथ ाई स्वचासलत प्रणालीमा आवद्ध

32

गररनेछ। श्रम र रोजगारीसम्बन्त्धी सेवा प्रवाह र गुनासो सम्बोधनका
लार्ग श्रमािान कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
134. प्रधानमन्त्री रोजगार कायथक्रम अन्त्तगथत स्र्ानीय तहमा सूचीकृत
बेरोजगारलाई सावथजननक ननमाथण तर्ा ममथत सम्भार आयोजनाका
काममा सहभागी गराई कररब दईु लाख व्यस्क्तलाई न्त्यूनतम सय
ददनको रोजगारी प्रदान गररनेछ। यस कायथक्रमका लार्ग रु. ६ अबथ
ववननयोजन गरेको छु।
135. वैदेसशक रोजगारीलाई सुरक्षक्षत र व्यवस्स्र्त गररनेछ। वैदेसशक
रोजगारीलाई र्प व्यवस्स्र्त गनथ कूटनीनतक ननयोगलाई प्रभावकारी
रूपमा पररचालन गररनेछ। गन्त्तव्य मुलुकमा अलेखबद्ध श्रसमकको
दताथ गने कायथलाई असभयानको रूपमा सञ्‍चालन गररनेछ।
136. आगामी आर्र्थक वर्थ र्प तीन प्रमुख गन्त्तव्य मलु ुकसुँग द्त्रबपक्षीय
श्रम सम्झौता गररनेछ। वैदेसशक रोजगारीमा जाने श्रसमकलाई
सीपयुक्त बनाइनेछ। वैदेसशक रोजगारीमा जानुपूवथ गररने
असभमुखीकरण तालीमलाई क्रमश: नन:शुल्क गने व्यवस्र्ा गररनेछ।
137. वैदेसशक रोजगारीमा गएका श्रसमकका आर्श्रत पररवारलाई
कल्याणकारी कोर्बाट प्रदान हुने लाभको दायरा ववस्तार गररनेछ।
यससम्बन्त्धी सेवा स्र्ानीय तहबाट प्रवाह हुने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
138. वैदेसशक रोजगारीबाट र्ककथ एका नागररकको ज्ञान, सीप र पुँुजी मार्थ त
उद्यमशीलता प्रवद्थधन गनथ ररटनी उद्यमशीलता कायथक्रम सञ्‍चालन
गरी कम्तीमा एक लाख ररटनीलाई स्वरोजगार बनाइनेछ। वैदेसशक
रोजगारीमा जान श्रम स्वीकृनत सलएका व्यस्क्तलाई बैंक खातामा
ववप्रेर्ण पठाउने सुननस्श्चतताका आधारमा त्रबना र्धतो ऋण उपलधध
गराइनेछ।

33

139. प्रसशक्षार्ीलाई आवासीय सुववधासदहतको रोजगारमूलक व्यावसानयक
सीप प्रदान गनथ तालीम प्रनतटठानलाई अन्त्तराथस्टियस्तरको
बहुउद्देश्यीय तालीम के न्त्द्रको रूपमा ववकास गररनेछ। आगामी
आर्र्थक वर्थ प्रत्येक प्रदेशमा कम्तीमा एक हजार युवालाई सीपमूलक
तालीम प्रदान गनथ रु. ४३ करोि ववननयोजन गरेको छु।
140. एकीकृत सामास्जक सुरक्षाको अवधारणा अनुरुप सामास्जक सुरक्षा
कोर् र स्वास््य बीमा कायथक्रमबीच अन्त्तरआबद्धता कायम गरी
कोर्मा आबद्ध योगदानकताथको स्वास््य बीमा सामास्जक सुरक्षाकोर्
मार्थ त हुने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
141. योगदानमा आधाररत सामास्जक सुरक्षा प्रणालीको दायरा ववस्तार
गरी अनौपचाररक क्षेरमा कायथरत श्रसमकलाई क्रमश: सामास्जक सुरक्षा
कोर्मा आवद्ध गदैलर्गनेछ।
142. श्रम, रोजगार तर्ा सामास्जक सुरक्षा मन्त्रालयका लार्ग रु. ८ अबथ
१० करोि ववननयोजन गरेको छु।
भूमम व्यवस्र्ा तर्ा सहकारी
143. भूसम प्रशासनसम्बन्त्धी असभलेखलाई डिस्जटाइज गरी जग्गाधनीको
पहुुँच हुने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। बैंक, ववत्तीय संस्र्ा, सहकारी
संघसंस्र्ाबाट पेश हुने रोक्का तर्ा र्ुकुवासम्बन्त्धी कायथ पूणथ रूपमा
अनलाइन प्रणालीबाट सञ्‍चालन गररनेछ।
144. आधनुनक प्रववर्धमा आधाररत नयाुँ रास्टिय ननयन्त्रण ववन्त्दुसञ्‍जाल
स्र्ापना गरी पररशुद्ध नापनक्सा कायथ अगाडि बढाइनेछ।
नापनक्सासम्बन्त्धी कायथलाई र्प व्यवस्स्र्त र प्रववर्धयुक्त
बनाइनेछ। बाुँकी रहेका गाउुँ धलक जग्गाको नापजाुँच कायथ सम्पन्त्न
गररनेछ। भू-उपयोग योजना तजुमथ ा गरी कायाथन्त्वयन गररनेछ।

34

145. भूसमहीन दसलत, सुकुम्वासी तर्ा अव्यवस्स्र्त बसोबासीको
व्यवस्र्ापन गनथ भूसमसम्बन्त्धी समस्या समाधान आयोग मार्थ त
पाुँच लाख पररवारलाई जग्गाधनी प्रमाणपूजाथ उपलधध गराइनेछ।
146. कानूनमा आवश्यक संशोधन गरी सहकाररताको ससद्धान्त्त र
नीनतबमोस्जम सहकारी सञ्‍चालन हुने व्यवस्र्ा गररनेछ। बचत तर्ा
ऋण सहकारी संस्र्ाको ननयमन गनथ ननयामक ननकाय स्र्ापना
गररनेछ। बचत तर्ा ऋण सहकारीलाई एक आपसमा गासभन
सहजीकरण गररनेछ।
147. बचत तर्ा ऋण सहकारी संस्र्ामा देखखएको समस्या समाधानका
लार्ग समस्याग्रस्त सहकारीका सञ्‍चालक र एकाघरको पररवारको
सदस्यको नाममा रहेको सम्पवत्तको र्धतोको सुरक्षणमा रु. ५ लाख
सम्मका बचतकताथ सदस्यको रकम कर्ताथ गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
148. भूसम व्यवस्र्ा, सहकारी तर्ा गररबी ननवारण मन्त्रालयको लार्ग रु.
६ अबथ ८२ करोि ववननयोजन गरेको छु।
ददगो वन व्यवस्र्ापन र वातावरण संरक्षण
149. वन क्षेरको ददगो व्यवस्र्ापन गरी व्यावसानयक उपयोग गररनेछ।
वन क्षेरमा सलज तर्ा कबुसलयतीमा र्लर्ूल खेती र पशुपन्त्छीपालन
गनथ प्रोत्सादहत गररनेछ। स्र्ानीय तह र प्रदेशसुँगको सहकायथमा
प्रमुख राजमागथ, नदी ककनार र नहरको डिलमा समुदायमा आधाररत
र्लर्ूल ववरुवा रोपण कायक्रथ म रास्टिय असभयानको रूपमा सञ्‍चालन
गररनेछ।
150. उच्च मूल्ययुक्त जडिबुटीको व्यावसानयक खेती प्रवद्थधन गनथ
गुणस्तरीय ववरुवा उत्पादन गररनेछ। जडिबुटीको व्यापार सहजीकरण
गनथ प्रयोगशाला प्रमाणीकरण गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। न्त्यूनतम
एक तहको प्रशोधन गरेर जडिबुटी ननयाथत गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।

35

दहमाली क्षेरका यासाथगुम्बा लगायतका उच्च मूल्ययुक्त जडिबुटीको
अनुसन्त्धान कायथ अनघ बढाइनेछ।
151. मानव वन्त्यजन्त्तु द्बन्त्द्ब घटाउने र जैववक मागथको संरक्षण तर्ा
वन्त्यजन्त्तुको ववचरण अनुकूल हुनेगरी पूवाथधार ववकास गनेव्यवस्र्ा
समलाइनेछ। वन्त्यजन्त्तुबाट हुने क्षनत न्त्यूनीकरणका लार्ग ववद्युतीय
तारवार, मेर्जाली सदहतको घेराबेरा लगायतका पूवाथधार ननमाथण गनथ
आवश्यक रकम ववननयोजन गरेको छु।
152. वन िढेलो ननयन्त्रणका लार्ग उपकरण खररद र जनचते नामूलक
कायथक्रम सञ्‍चालन गनथ बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु। वन अनतक्रमण
ननयन्त्रण तर्ा वक्षृ ारोपणका कायथक्रम सञ्‍चालन गरी वन ववनाश
तर्ा क्षयीकरणमा कमी ल्याइनेछ।
153. काबथन व्यापार कायथक्रमलाई ननरन्त्तरता ददन उत्सजथन न्त्यूनीकरणका
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। काबथन उत्सजथन न्त्यूनीकरण तर्ा वनको
ददगो व्यवस्र्ापन मार्थ त घटेको काबथन उत्सजथन वा बढेको काबथन
सञ्‍र्चनतलाई सरकार आर्ै वा ननजी क्षेरले रास्टिय वा अन्त्तराथस्टिय
बजारमा त्रबक्री गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। काबथन व्यापारबाट प्राप्त
रकम जलवायु पररवतथनबाट सबैभन्त्दा बढी जोखखममा परेका
समुदायको अनुकूलन क्षमता ववकासमा उपयोग गररनेछ। कोशी र
कणाथली प्रदेशको वन काबथन आुँकलन गरी रेि कायथक्रमलाई
ननरन्त्तरता ददइनेछ।
154. चरुेको उपल्लो तटीय क्षेर र क्षनतग्रस्त भूसम तर्ा नदी उकास
जग्गाको संरक्षण तर्ा हररयाली वद्ृर्ध गनथ बाुँस ववरुवा उत्पादन
तर्ा रोपण, जलाधार संरक्षण र जलपुनभरथ ण कायथक्रम सञ्‍चालन
गररनेछ। राटिपनत चरुे संरक्षण कायथक्रमका लार्ग रु. १ अबथ ५ करोि
ववननयोजन गरेको छु।

36

155. वन पैदावार संकलन, त्रबक्री ववतरण तर्ा ओसारपसार कायथलाई
रास्टिय एकद्वार प्रणाली मार्थ त सञ्‍चालन गनेव्यवस्र्ा समलाइनेछ।
ववसभन्त्न भौगोसलक क्षेरमा रहेका एघार वनस्पनत उद्यानलाई रैर्ाने,
दलु भथ , लोपोन्त्मुख तर्ा संकटापन्त्न वनस्पनतको पर-स्र्ानीय संरक्षण
के न्त्द्रको रूपमा ववकास गररनेछ।
156. वायु प्रदर्णू ननयन्त्रणसम्बन्त्धी मापदण्िलाई किाईकासार् पालना
गररनेछ। वायु गुणस्तर मापन के न्त्द्रको प्रभावकारी सञ्‍चालन गरी
प्राप्त सूचनालाई वायु प्रदर्णू ननयन्त्रण तर्ा ननयमनका उपायसुँग
आवद्ध गररनेछ। मुस्ताङमा वायु गुणस्तर मापन के न्त्द्र ववस्तार
गररनेछ।
157. वन तर्ा वातावरण मन्त्रालयको लार्ग रु. १५ अबथ ७० करोि
ववननयोजन गरेको छु।
समद्ृर्िको आिार: मशक्षामा गुणात्मक सुिार
158. जीवनोपयोगी र गुणस्तरीय सशक्षाका माध्यमबाट मयाथददत र
नैनतकवान समाजको ववकास गररनेछ। आधारभूत सशक्षा प्राप्त गने
बालबासलकाको हक सुननस्श्चत गररनेछ। सीपमूलक र प्राववर्धक सशक्षा
ववस्तार गरी रोजगारीको अवसर ससजथना गररनेछ। उच्च सशक्षालाई
अनुसन्त्धानमूलक, नवप्रवतथनमुखी र व्यावसानयक बनाइनेछ।
159. ववद्यार्ी पररचयपरलाई घटना दताथ तर्ा सामास्जक सुरक्षा
व्यवस्र्ापन सूचना प्रणालीसुँग आवद्ध गरी ववद्यार्ी भनाथ,
स्र्ानान्त्तरण र छारववृत्त कायथक्रमलाई व्यवस्स्र्त गररनेछ। प्रारस्म्भक
बालववकास सशक्षाको गुणस्तर वद्ृर्ध गनथ बालववकासका १ हजार ५
सय सशक्षकलाई बुटक्याम्पमा सहभागी गराइनेछ।
160. कक्षा १ देखख ५ सम्म सञ्‍चासलत ददवा खाजा कायथक्रममा स्र्ानीय
उत्पादन उपयोग गनुपथ ने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। कणाथली प्रदेशका

37

हुम्ला, जुम्ला, मुग,ु िोल्पा र कासलकोट स्जल्लामा ददइुँदै आएको

ददवा खाजा रकम वद्ृर्ध गरेको छु। आगामी वर्थ सात प्रदेशका एक-
एक स्र्ानीय तहमा एकीकृत भान्त्छाको अवधारणा अनुरुप मेघा ककचन

स्र्ापना गररनेछ। प्रारस्म्भक बाल सशक्षादेखख कक्षा पाुँचसम्मका तीस
लाख ववद्यार्ी लाभास्न्त्वत हुने ददवा खाजा कायथक्रमको लार्ग रू. ८ अबथ
३९ करोि ववननयोजन गरेको छु।
161. अनत ववपन्त्न र सीमान्त्तकृत वगथका बालवासलकाको सशक्षामा सहज
पहुुँचका लार्ग कक्षा ९ देखख १२ सम्म प्रदान गररुँदै आएको
छारववृत्तलाई कक्षा ६ देखख १२ सम्म ववस्तार गनथ बजेट व्यवस्र्ा गरेको
छु। यसबाट र्प ४५ हजार ववद्यार्ी लाभास्न्त्वत हुनेछन।् ववद्यालय
तहमा प्रदान गररने सबै प्रकारका छारववृत्तको लार्ग रु. ६० करोि
ववननयोजन गरेको छु।
162. सावथजननक ववद्यालय रूपान्त्तरण कायथक्रम सञ्‍चालन गरी
ववद्यालयको शैक्षक्षक गुणस्तर असभवद्ृर्ध गररनेछ। सार्ीबाट मसक्ने,
सार्ीलाई मसकाउने कायथक्रम सञ्‍चालन गरी ववद्यार्ीको ससकाइ
असभवद्ृर्ध तर्ा शैक्षक्षक नेतत्ृव ववकास गररनेछ। ववद्यालय सशक्षादेखख
नैआफ्नो रूर्च र क्षमता अनुरूप भावी अध्ययनका क्षेर र पेशा छनौट
गनथकररयर काउस्न्त्ससलङ कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। यस कायथक्रमबाट
एक लाख ववद्यार्ी लाभास्न्त्वत हुनेछन।् राटिपनत शैक्षक्षक सुधार
कायथक्रमका लार्ग रु. ८७ करोि ववननयोजन गरेको छु।
163. नेपाली समाजको मौसलकता र मूल्य मान्त्यता झल्काउने ववसभन्त्न
समुदायका कर्नलाई बालबच्चाले सुन्त्ने, हेने र पढ्ने सामाग्री बनाई
टेसलसभजन, रेडियो तर्ा सामास्जक सञ्‍जाल मार्थ त नेपाली र अन्त्य
मातभृ ार्ामा प्रसारण गररनेछ।

38

164. हाल सञ्‍चासलत पाुँच शहीद स्मनृत ववद्यालयलाई मूलप्रवाहीकरण गरी
सञ्‍चालन गररनेछ। यस्ता ववद्यालयमा अनार् बालबासलकालाई समेत
अध्ययन गनेव्यवस्र्ा समलाइनेछ।
165. भूगोल, जनसाङ्स्ख्यक पररवतथन र ववद्यालय संख्यालाई आधार मानी
सबै ववद्यालयको नक्साङ्कन गररनेछ। स्र्ानीय तहसुँगको
समन्त्वयमा सशक्षक दरवन्त्दी समलान तर्ा तहगत समायोजन गररनेछ।
166. वपछडिएको क्षेर र समुदायलाई प्रार्समकतामा राखी ५ सय
ववद्यालयमा खानेपानी र शौचालयको ननमाथण गररनेछ। अपाङ्गमैरी,
लैङ्र्गक संवेदनशील र सुरक्षक्षत एक हजार कक्षाकोठा ननमाथणका
लार्ग रू. २ अवथ ५० करोि ववननयोजन गरेको छु।
167. अनुसन्त्धान र नवप्रवतथनबाट ससस्जथत ज्ञान र बौद्र्धक सम्पवत्तको
संरक्षण गदै स्टाटथ अप मार्थ त ममतनमल भाएबल प्रोडक्ट सम्म
पुरयाउने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। स्टाटथ अप उद्यमीसुँगको सहकायथमा
ववद्यालयको पूवाथधार प्रयोग गरी बाह्र कक्षा उतीणथ ववद्यार्ीलाई
सीप र रोजगारीमा आवद्ध गररनेछ। इण्िस्टि-एके िेसमया इन्त्टरर्े स
आयोजना गरी व्यवसानयक सीपलाई श्रम बजारसुँग आवद्ध गदैलर्गनेछ।
उद्यमशीलता प्रवद्थधन गनथ त्ररभुवन ववश्वववद्यालय, ननजी क्षेर र
स्र्ानीय तहसुँगको सहकायथमा कायथक्रम सञचालन गररनेछ।
168. श्रम बजारको मागका आधारमा प्राववर्धक सशक्षालयको नक्साङ्कन
गररनेछ। उच्च माग तर्ा पाररश्रसमक भएका क्षेर पदहचान गरी सीपयुक्त
प्राववर्धक जनशस्क्त उत्पादन गररनेछ। प्राववर्धक धारको उच्च सशक्षामा
दसलत समुदायको पहुुँच वद्ृर्ध गनथ गररब तर्ा जेहेन्त्दार छारववृत्त
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। प्राववर्धक सशक्षातर्थ रु .१ अबथ ५९
करोि ववननयोजन गरेको छु।

39

169. र्चककत्सा सशक्षा छारववृत्तलाई लक्षक्षत समूहमा के स्न्त्द्रत गरी सरकारी
लगानीको ददगोपना कायम गनथ सम्बद्ध कानून संशोधन गररनेछ।
र्चककत्सा सशक्षा, कृवर्, इञ्‍स्जननयररङ, सूचना प्रववर्ध लगायतका उच्च
सशक्षा अध्ययनका लार्ग चक्रीय कोर् मार्थ त सहुसलयपूणथ शैक्षक्षक
कजाथ उपलधध गराउने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
170. कृवर्, इञ्‍स्जननयररङ, सूचना प्रववर्ध, स्वास््य सेवा लगायतमा
जनशस्क्तको आपूनतथ सनुनश्र्चत गनथ जनशस्क्तको प्रक्षेपण गरी
सशक्षण संस्र्ालाई प्रदान गररएको कोटामा पुनरावलोकन गररनेछ।
171. धनगढीमा अवस्स्र्त शहीद दशरर्चन्त्द स्वास््य ववज्ञान
ववश्वववद्यालय सञ्‍चालनमा ल्याइनेछ। पोखरा, बददथबास, बुटवल र
सुखेतमा मेडिकल कलेज स्र्ापना गनेकायथ अनघ बढाइनेछ। उदयपुर,
मोरङ, पसाथ र र्चतवनमा मेडिकल कलेज स्र्ापनाका लार्ग
सम्भाव्यता अध्ययन गररनेछ।
172. त्ररभुवन ववश्वववद्यालयलाई उत्कृटट प्राक्षज्ञक के न्त्द्रको रूपमा ववकास
गररनेछ। ववश्वववद्यालयका अनुसन्त्धान के न्त्द्रलाई ज्ञान र प्रववर्ध
हस्तान्त्तरण गनेसम्वाहकको रूपमा ववकास गररनेछ। उच्च सशक्षाको
रूपान्त्तरण र गुणस्तर असभवद्र्धका ृ लार्ग ववश््‍वववद्यालय एक
अकाथमा गासभने तर्ा पुनसरं चना गनेसम्बन्त्धमा अध्ययन गररनेछ।
173. नेपाली ववश्वववद्यालय तर्ा शैक्षक्षक प्रनतटठान र ववश्वका प्रनतस्टठत
ववश्वववद्यालय तर्ा शैक्षक्षक प्रनतटठानबीचको सहकायथमा ववद्यार्ी
ववद्यार्ीबीच नवीनतम ् ज्ञान, सीप र प्रववर्ध आदानप्रदान गररनेछ।
अध्ययनका लार्ग नेपाल आउने ववदेशी ववद्यार्ीलाई सभसा प्रकक्रयामा
सहजीकरण गररनेछ।
174. ववश्वववद्यालयको स्र्ापना, सञ्‍चालन र व्यवस्र्ापनमा एकरूपता
कायम गनथ ववश््‍वववद्यालय एकीकृत ऐन तजुमथ ा गररनेछ।

40

ववश््‍वववद्यालय अनुदान आयोगको पुनसंरचना गरी उच्च सशक्षामा
समन्त्वय, अनुदान व्यवस्र्ापन, गुणस्तर सुननश्र्चतता तर्ा प्रत्यायन,
रास्टिय योग्यता परीक्षण, मापदण्ि ननधाथरण, अनुगमन तर्ा ननयमन
लगायतका कायथ प्रभावकारी बनाइनेछ। उच्च सशक्षाको लार्ग रु.२१
अबथ ४५ करोि ववननयोजन गरेको छु।
175. मदन भण्िारी ववज्ञान तर्ा प्रववर्ध ववश््‍वववद्यालय र ववदर्ुी
योगमाया आयुवथ ेद लगायतका ववश््‍वववद्यालय सञ्‍चालन गनेव्यवस्र्ा
समलाइनेछ। सम्वत् २०८१ देखख २०९१ सम्मलाई ववज्ञान प्रववर्ध
दशकको रूपमा कायाथन्त्वयन गररनेछ।
176. सशक्षा, ववज्ञान तर्ा प्रववर्ध मन्त्रालय तर्थ रु. २ खबथ ३ अबथ ६६
करोि ववननयोजन गरेको छु।
स्वास््य तर्ा जनसंख्या
177. आधारभूत र आकस्स्मक स्वास््य सेवालाई सवसथ ुलभ र गुणस्तरीय
बनाइनेछ। स्वास््य संस्र्ामा अत्यावश्यक उपकरण, और्र्ध र दक्ष
जनशस्क्तको आपूनतथ सुननश्र्चत गररनेछ।
178. आधारभूत स्वास््य सेवा प्रदान गनथ हरेक विामा एक आधारभूत
स्वास््य सेवा के न्त्द्र सञ्‍चालन गररनेछ। ननमाथण सम्पन्त्न भएका
पाुँच, दश र पन्त्र शैयाका आधारभूत अस्पतालको ववर्ध तय गरी
सञ्‍चालन गररनेछ। ननमाथणाधीन अस्पतालको ननमाथण कायथ
सम्पन्त्न गररनेछ। यसका लार्ग रु. १५ अबथ ४१ करोि ववननयोजन
गरेको छु।
179. ववपन्त्न नागररकलाई मुटु, क्यान्त्सर, मगृ ौला, अल्जाईमसथ, पाककथ न्त्सस,
स्पाईनल इञ्‍जुरी, हेि इञजुरी तर्ा ससकलसेल एननसमया रोगमा
उपचार सहुसलयतको लार्ग प्रनत त्रबरामी व्यस्क्त रु. एक लाख
बराबरको रकम प्रदान गनथ रु. ३ अबथ ववननयोजन गरेको छु।

41

180. आधारभूत स्वास््य सेवा के न्त्द्र र आधारभूत अस्पतालबाट ९८
प्रकारका और्र्ध तर्ा खोप र प्रजनन स्वास््यसम्बन्त्धी सामाग्री
ननिःशुल्क उपलधध गराउन रु.१ अबथ ४३ करोि ववननयोजन गरेको
छु। आमा सुरक्षा र मातृ तर्ा नवजात सशशु स्याहार कायथक्रमको
लार्ग रु. ३ अबथ ६ करोि ववननयोजन गरेको छु।
181. संघीय अस्पतालमा जेररयादिक वािथ सञ्‍चालन गरी ज्येटठ
नागररकलाई सहज रूपमा स्वास््य सेवा उपलधध गराइनेछ।
क्यान्त्सर, मेरुदण्ि र पक्षघात रोगको उपचार, मगृ ौला प्रत्यारोपण र
िायलाइससस सेवा सलइरहेका त्रबरामीलाई और्र्ध उपचार खचथ बापत
ददुँदै आएको प्रनतव्यस्क्त प्रनत मदहना रु. पाुँच हजार सम्बस्न्त्धत
व्यस्क्तको खातामा नै जम्मा हुने व्यवस्र्ा समलाएको छु। यसका
लार्ग रु. २ अबथ ववननयोजन गरेको छु।
182. परोपकार प्रसूनत तर्ा स्रीरोग अस्पतालमा नवजात सशशुको
जन्त्मजात ववकलाङ्ग वा असाधारण प्रकृनतको अवस्र्ा पदहचान गनथ
भ्रूण तर्ा नवजात सशशुपरीक्षण सेवा सञ्‍चालन गररनेछ। अदटजम,
बौद्र्धक तर्ा शारीररक अपाङ्गता भएका बालबासलकाको ववकास
अवस्र्ा र बाल मानससक समस्याको पदहचान, ननदान, उपचार तर्ा
पुनिःस्र्ापनामा संलग्न हुने जनशस्क्तको क्षमता असभवद्ृर्ध गररनेछ।
183. वीर अस्पतालमा जलनको सघन उपचारका लार्ग आधनुनक कक्ष
ववस्तार गररनेछ। कीनतपथ ुरको वनथ अस्पतालको पूवाथधार ववकास
गररनेछ। भेरी अस्पताललाई ससकलसेल एननसमया उपचार के न्त्द्रको
रूपमा ववकास गररनेछ। नयाुँ ननमाथण हुने िमा सेन्त्टरलाई नस्जकका
स्वास््य संस्र्ासुँगको समन्त्वयमा सञ्‍चालन गने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।

42

184. आत्महत्या र मानससक स्वास््य समस्या ननराकरणसम्बन्त्धी सेवा
ववस्तार गनथ मानससक अस्पताल पाटनको क्षमता असभवद्ृर्ध
गररनेछ। पाटन स्वास््य ववज्ञान प्रनतटठानमा कलेजो प्रत्यारोपण
सेवा ववस्तार गररनेछ।
185. कणाथली, पोखरा, पाटन, राप्ती र वव.वप. कोइराला स्वास््य ववज्ञान
प्रनतटठान तर्ा कोशी, नारायणी, भरतपुर, भेरी, ििल्े धरुा र
गजेन्त्द्रनारायण ससंह अस्पतालको क्षमता ववकास गरी ५०० शैयामा
स्तरोन्त्ननत गररनेछ। रामराजाप्रसाद ससंह स्वास््य ववज्ञान
प्रनतटठानको पूवाथधार ववकासका लार्ग आवश्यक बजेट छुट्टयाएको
छु।
186. सुरेश वाग्ले मेमोररयल क्यान्त्सर के न्त्द्र, मनमोहन काडिथयोर्ोराससक
भाटकुलर तर्ा िान्त्सप्लाण्ट के न्त्द्र, त्ररभुवन ववश्वववद्यालय सशक्षण
अस्पताल, शहीद गङ्गालाल रास्टिय हृदय के न्त्द्र, परोपकार प्रसूती तर्ा
स्री रोग अस्पताल, वी.पी. कोइराला क्यान्त्सर अस्पताल,
स्ज.वप.कोइराला रास्टिय श््‍वासप्रश््‍वास उपचार के न्त्द्र र भक्तपुर
क्यान्त्सर अस्पतालको पूवाथधार ववकास तर्ा उपकरणका लार्ग
आवश्यक बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु।
187. तीन सय शैया वा सोभन्त्दा बढी क्षमताका संघीय अस्पतालमा
एमत्रबत्रबएस र सय शैया वा सोभन्त्दा बढी क्षमताका सरकारी
अस्पतालमा नससथङ्गसम्बन्त्धी शैक्षक्षक कायथक्रम क्रमशिः सञ्‍चालन गदै
लर्गनेछ। आगामी आर्र्थक वर्थ र्चककत्सा ववज्ञान रास्टिय प्रनतटठान,
भरतपुर अस्पताल, पोखरा स्वास््य ववज्ञान प्रनतटठान र राप्ती
स्वास््य ववज्ञान प्रनतटठानमा एमत्रबत्रबएस सञ्‍चालन गनथ आवश्यक
बजेट ववननयोजन गरेको छु।

43

188. आयुवेद, प्राकृनतक र्चककत्सा,योग, होसमयोप्यार्ी, यूनानी, अक्यपुङ्चर,
सोवाररग्पा लगायतका अन्त्य वैकस्ल्पक उपचार पद्धनतको ववस्तार
गररनेछ। नागररक आरोग्य कायथक्रमलाई समुदायस्तरसम्म ववस्तार
गररनेछ। काठमािौंको बुढानीलकण्ठमा रहेको रास्टिय आयुवेद योग
तर्ा पञचकमथ के न्त्द्र भवनको ननमाथण सम्पन्त्न गरी सञ्‍चालनमा
ल्याइनेछ। ससंहदरबार वैद्यखानाको पुनसथ ंरचना गरी क्षमता ववस्तार
गररनेछ। आधारभूत आयवु ेद और्र्ध उत्पादनलाई प्रवद्थधन गररनेछ।
सरकारी, सामुदानयक र ननजी क्षेरबाट सञ्‍चासलत स्वास््य सेवा,
और्र्ध उत्पादन र ववतरणको गुणस्तर र मूल्यको ननयमन सुदृढ
बनाइनेछ। वैकस्ल्पक उपचार पद्धनतका लार्ग रु. २४ करोि
ववननयोजन गरेको छु।
189. काठमािौं ववश्वववद्यालयमा सीता दाहाल मेमोररयल कलेज अर्
नेचरुोपेर्र् एण्ि यौर्गक साइन्त्स कलेज स्र्ापना र पूवाथधार ननमाथणका
लार्ग रकम व्यवस्र्ा गरेको छु।
190. स्वास््य बीमा कायथक्रम ववस्तार गरी स्वास््य सेवामा आम
नागररकको पहुुँच सुननस्श्चत गररनेछ। स्वास््यसुँग सम्बस्न्त्धत
सामास्जक सुरक्षाका कायथक्रम र स्वास््य बीमाबीचको दोहोरोपना
हटाइनेछ। स्वास््य बीमा कायथक्रमका लार्ग रु. ७ अबथ ५० करोि
ववननयोजन गरेको छु।
191. ववद्यमान जनसंख्या नीनत पररमाजथन गरी कायाथन्त्वयन गररनेछ।
जनसाङ्स्ख्यक लाभलाई राटिको समद्ृ र्ध र ववकासमा उपयोग
गररनेछ।
192. स्वास््य तर्ा जनसंख्या मन्त्रालय तर्थ रु. ८६ अबथ २४ करोि
ववननयोजन गरेको छु।

44

खानेपानी तर्ा सरसफाइ
193. सन् २०३० सम्म स्वच्छ खानेपानीमा सबैको पहुुँच पुरयाउने गरी
सेवा ववस्तार गररनेछ। प्रदेश र स्र्ानीय तहको समन्त्वय तर्ा
सहकायथमा एक घर एक िारा असभयानलाई ननरन्त्तरता ददइनेछ।
194. मेलम्ची खानेपानी आयोजनालाई ददगो रूपमा सञ्‍चालन गनथ
इन्त्टेकलाई सुरक्षक्षत स्र्ानमा स्र्ानान्त्तरण गने प्रकक्रया अनघ
बढाइनेछ। सुन्त्दरीजलस्स्र्त पानी प्रशोधन के न्त्द्रको क्षमता ववस्तार
गररनेछ। मेलम्ची खानेपानी आयोजनाबाट स्वयम्भु, ताहाचल,
बालुवाटार, ववशालनगर, पानीपोखरी, मस्ण्िखाटार र चावदहल क्षेरका ६
सय ४५ ककलोसमटर पाइपलाइनको परीक्षण सम्पन्त्न गरी खानेपानी
ववतरण गररनेछ। काठमािौँ उपत्यकाको चक्रपर् बादहरको स्र्ानमा
खानेपानी ववतरण प्रणाली ववस्तारको कायथ अनघ बढाइनेछ। मेलम्ची
खानेपानी आयोजनालाई रु. ५० करोि बजेट छुट्याएको छु।
195. सुनकोशी-मररन तर्ा सुनकोशी-कमलाबाट मधेश प्रदेशका आठ
स्जल्ला, नारायणी नदीबाट र्चतवन, भेरी बबईबाट कोहलपुर र
नेपालगञ्‍ज लगायतका स्र्ानमा र्ोक ववतरण प्रणालीबाट पानी
आपूनतथ गनथ सम्भाव्यता अध्ययन गररनेछ। भक्तपुरको महादेव खोला
तर्ा गुल्मीको कंके देउरालीमा जलाशययुक्त खानेपानी आयोजनाको
ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।

45

196. सैंतीस करोि सलटर र्ोहोरपानी प्रशोधन क्षमताको धोत्रबघाट प्रशोधन
के न्त्द्र सञ्‍चालनमा ल्याइनेछ। धोत्रबघाट, बालकुमारी र सल्लाघारीमा
र्ोहोरपानी प्रशोधन के न्त्द्रको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ।खोटाङको
हलेसी र संखवु ासभाको खाुँदवारीमा खानेपानी र ढल ननमाथण कायथ
सुरू गररनेछ। मधेश, कणाथली र सुदरपस्श्चम ू प्रदेशमा खानेपानी,
सरसर्ाइ तर्ा स्वच्छता सुधारका कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
यसको लार्ग आवश्यक बजेट ववननयोजन गरेको छु।
197. आगामी आर्र्थक वर्थ खानेपानी सुववधा ववस्तारबाट र्प ४ लाख ९५
हजार जनसंख्या लाभास्न्त्वत हुनेछन।् खानेपानी मन्त्रालयका लार्ग
रु. २६ अबथ ६३ करोि ववननयोजन गरेको छु।
युवा तर्ा खेलकुद
198. युवाको क्षमता असभवद्ृर्ध गरी अन्त्तरननदहत प्रनतभा सावथजननक सेवा
प्रवाह र उत्पादनमूलक क्षेरमा उपयोग गनथ रारि तनमाथणमा युवा
पररचालन कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। यस कायथक्रम अन्त्तगथत
ववश्वववद्यालयबाट अध्ययन सम्पन्त्न गरी कामको खोजीमा रहेका
युवालाई ववसभन्त्न सावथजननक ननकाय र ननजी क्षेरसुँगको सहकायथमा
उद्योग, व्यवसाय, कृवर् तर्ा पशुपन्त्छी र्मथ, होटल, पयथटन, ननमाथण
क्षेर लगायतमा कायथस्र्ल तालीम प्रदान गरी कस्म्तमा एक लाख
युवालाई रोजगारी सुननस्श्चत गररनेछ। यस कायथक्रमका लार्ग रु. ३
अबथ ववननयोजन गरेको छु।
199. स्वास््य, सशक्षा, पयथटन, कृवर्, सूचना प्रववर्ध क्षेरका एक हजार युवालाई
र्े लोसीप प्रदान गररनेछ। र्े लोसीप प्रदान गनथ ननजी क्षेरलाई समेत
प्रोत्साहन गररनेछ। युवामा उद्यमशीलता प्रवद्थधन गनथ कजाथको सहज
र सरल पहुुँच पुरयाइनेछ।

46

200. सबैका लार्ग खेलकुदको अवसर ससजथना गररनेछ। खेल क्षेरमा मदहला
सहभार्गता बढाइनेछ। खेलकुदका आधारभूत तालीम ववस्तार
गररनेछ। ओलस्म्पक र एससयाली खेलकुद प्रनतयोर्गतामा
सहभार्गताका लार्ग रास्टिय दटम तयार गररनेछ। खेलकुद
प्रनतयोर्गतामा उत्कृटट ननतजा हाससल गरी राटिको प्रनतटठा बढाउने
रास्टिय दटमका खेलािीलाई प्रोत्साहन गररनेछ।
201. आगामी आर्र्थक वर्थ रास्टियस्तरका ८० खेलकुद प्रनतयोर्गता
आयोजना गररनेछ। नेपालको मौसलक एवं परम्परागत बाघचाल,
िस्ण्ित्रबयो, घोिचढी जस्ता खेललाई प्रवद्थधन गररनेछ। आधनुनक
प्रववर्धसुँग जोडिएको ई-स्पोटथसको अन्त्तराथस्टिय प्रनतयोर्गता आयोजना
गररनेछ। दशौं रास्टिय खेलकुद प्रनतयोर्गता सुखेतमा आयोजना गनथ
रु. ६० करोि ववननयोजन गरेको छु।
202. काठमािौंको मूलपानी कक्रके ट रङ्गशाला र ववराटनगरको र्गररजाप्रसाद
कोइराला रङ्गशालालाई रास्टिय गौरवका आयोजनाको रूपमा ननमाथण
गररनेछ। भरतपुरमा ननमाथणाधीन गौतम बुद्ध रङ्गशाला संघ, प्रदेश
र स्र्ानीय तहको साझेदारीमा ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
कीनतपथ ूर कक्रके ट रंगशालाको स्तरोन्त्ननत र र्ाप्ला कक्रके ट रंगशाला
ननमाथणलाई तीव्रता ददइनेछ।खेल पूवाथधार तर्थ रु. १ अबथ ३० करोि
ववननयोजन गरेको छु।
203. सशक्षकलाई खेलकुदको तालीम ददई ववद्यालयमा खेलकुद प्रवद्थधन
गररनेछ। बालबासलकाको उमेरगत खेलकुद प्रनतयोर्गता सञ्‍चालन
गने र प्रनतभावान बालबासलकालाई खेल छारववृत्तको व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।
204. खेलकुद क्षेरको पूवाथधार ननमाथण, सञ्‍चालन र व्यवस्र्ापनमा ननजी
क्षेरको संलग्नता बढाई खेलकुद अर्थतन्त्रको ववकास गररनेछ। ननजी

47

संघ-संस्र्ा तर्ा कम्पनीको संस्र्ागत सामास्जक उत्तरदानयत्व
कायथक्रमलाई खेलकुद क्षेरसुँग आवद्ध गदैलर्गनेछ।
205. युवा तर्ा खेलकुद मन्त्रालयको लार्ग रु. ३ अबथ ५० करोि ववननयोजन
गरेको छु।
मदहला, बालबामलका तर्ा ज्येरठ नागररक
206. मदहला ववरुद्ध हुने दहंसा, शोर्ण र भेदभाव ननयन्त्रण गरी सबै
क्षेरमा समभाव र सम्मानजनक वातावरणको ससजथना
गररनेछ।आगामी आर्र्थक वर्थलाई मदहलामा लगानी वर्थको रूपमा
मनाइनेछ।
207. राटिपनत मदहला उत्र्ान कायथक्रम अन्त्तगथत ग्रामीण तर्ा दगु मथ
क्षेरका ज्यान जोखखममा परेका गभथवती तर्ा सुत्केरीको नन:शुल्क
हवाई उद्धारलाई र्प प्रभावकारी बनाइनेछ। राटिपनत मदहला
सशक्तीकरण कायथक्रमको पुनसंरचना गरी आर्र्थक सशक्तीकरणका
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। राटिपनत मदहला उद्यमी सम्मन्त्ननत ु
पुरस्कारका लार्ग आवश्यक रकम ववननयोजन गरेको छु।
208. प्रदेश र स्र्ानीय तहसुँगको समन्त्वय र सहकायथमा प्रिानमन्त्री छोरी
आत्मतनभथर कायथक्रम मार्थ त छोरीलाई रोजगारउन्त्मुख सशक्षा र सीप
प्रदान गनथ तर्ा उद्यमशीलता ववकास गनथ रु. १० करोि ववननयोजन
गरेको छु। युवा मदहलाका आवश्यकता, चनु ौती र अवसरका ववर्यमा
रास्टियस्तरमा छलर्ल र अन्त्तकक्रथ या गनथ आगामी वर्थ युवा मदहला
रास्टिय सम्मेलन आयोजना गररनेछ।
209. बालबासलकाको उद्धार र संरक्षणका लार्ग प्रदेश तर्ा स्र्ानीय तहमा
आपतकालीन बाल उद्धार तर्ा पुन:स्र्ापनाका कायथक्रम सञ्‍चालन
गररनेछ। बाल सुधार गहृका भौनतक संरचना सुदृढ गदैबाल सुधार
गहृ मा रहेका सम्पूणथ बालबासलकाको स्वास््य बीमा गररनेछ।

48

210. हाम्रा बा आमा, हाम्रो ष्ट्जम्मेवारी असभयान सञ्‍चालन गररनेछ।
स्र्ानीय तहमा ज्येटठ नागररक समलन के न्त्द्र ववस्तार गदैलर्गनेछ।
सातै प्रदेशमा सुववधा सम्पन्त्न वद्धाश्रमको ृ स्र्ापना गररनेछ।
211. सावथजननक सेवा अपाङ्गतामैरी बनाउुँ दै लर्गनेछ। सावथजननक ननजी
साझेदारीमा अपाङ्गता भएका व्यस्क्तको पुन:स्र्ापनाका कायथक्रम
सञ्‍चालन गररनेछ। राज्य सुववधा पररचयपर प्राप्त पररवारका अनत
अशक्त अपाङ्गता वगथमा परेका व्यस्क्तलाई स्वास््य बीमामा
आवद्ध गररनेछ।
212. लैङ्र्गक तर्ा यौननक अल्पसंख्यक समुदायलाई मयाथददत जीवनयापन
गनथ सचेतना तर्ा सशक्तीकरण कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
213. मुक्त कमलरीको आर्र्थक सशक्तीकरणको लार्ग व्यवसानयक र
सीपमूलक तालीम प्रदान गररनेछ। दसलत समुदायको संववधान प्रदत्त
अर्धकारको प्रत्याभूनत गनथ दसलतको सशक्तीकरण कायथ गने
संरचनालाई एकीकृत गरी दसलत, उपेक्षक्षत, उत्पीडित वगथ उत्र्ान
तर्ा ववकास प्रार्धकरणको संस्र्ागत व्यवस्र्ा गररनेछ। दसलत
समुदायको रैर्ाने सीप, ज्ञान, पेशाको आधनुनकीकरण गरी रोजगारी
ससजथना र जीववकोपाजथन कायथक्रम सञ्‍चालन गनथ रु. २० करोि
व्यवस्र्ा गरेको छु।
214. समाज कल्याण पररर्द्को पनसं ु रचना गररनेछ। अन्त्तराथस्टिय
गैरसरकारी संघ-संस्र्ाबाट प्राप्त स्रोत र साधनलाई रास्टिय
आवश्यकता र प्रार्समकताको क्षेरमा पररचालन गररनेछ। गैरसरकारी
संघसंस्र्ाबाट सञ्‍चासलत कायथक्रमको सघन अनुगमन गने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।
215. मदहला, बालबासलका तर्ा ज्येटठ नागररक मन्त्रालयको लार्ग रु. १
अबथ ६० करोि ववननयोजन गरेको छु।

49

सामाष्ट्जक सुरक्षा
216. सबै नेपाली नागररकलाई क्रमश: रास्टिय पररचयपर उपलधध
गराइनेछ। रास्टिय पररचयपरलाई राज्यबाट प्रवाह हुने सेवा
सुववधासुँग आवद्व गदै लर्गनेछ। राहदानी, सामास्जक सुरक्षा,
व्यस्क्तगत घटना दताथ र स्र्ायी लेखा नम्बरलाई रास्टिय
पररचयपरसुँग आवद्ध गररनेछ। भूसम व्यवस्र्ा, सवारी दताथ तर्ा
नवीकरण, चालक अनुमनत पर, बैंककङ, ननवत्तृ भरण व्यवस्र्ापन र
स्वास््य बीमालाई क्रमश: रास्टिय पररचयपरमा आवद्ध गररनेछ।
217. ज्येटठ नागररक लगायतका लक्षक्षत समूहलाई प्रदान हुुँदै आएको
सामास्जक सुरक्षा भत्तालाई ननरन्त्तरता ददएको छु। यसको लार्ग रु.१
खबथ १६ अबथ ववननयोजन गरेको छु।
यातायात पूवाथिार
218. सिक पूवाथधारलाई सुरक्षक्षत, गुणस्तरीय, ददगो र भरपदो बनाइनेछ।
पूव-थ पश््‍र्चम राजमागथ अन्त्तगथत नारायणघाट-बुटवल सिक खण्ि र
कमला-कञ्‍चनपुर सिक खण्िलाई चार लेनमा ववस्तार गने कायथ
आगामी आर्र्थक वर्थ सम्पन्त््‍न गररनेछ। काुँकड़सभट्टा-लौकही,
कमला-ढल्के वर-पर्लैया, पर्लैया-नारायणघाट, बुटवल-गोरुसस ंगे र
भालबाङ्ग ु -लमही सिक खण्ि स्तरोन्त्ननत कायथ शुरू गररनेछ। पूव-थ
पश््‍र्चम राजमागथ ववस्तारका लार्ग रु. २९ अबथ ८८ करोि ववननयोजन
गरेको छु।
219. काठमािौं-तराई मधेश द्रतु मागथ सिक आयोजना अन्त्तगथत
ननमाथणाधीन महादेवटार, धेद्रे र लेनिाुँिा सुरुङ मागथ ननमाथण कायथ
आगामी आर्र्थक वर्थ सम्पन्त्न गररनेछ। ५७ पुलको ननमाथण कायथलाई
तीव्रता ददइनेछ। काठमािौं-तराई मधेश द्रतु मागथ आयोजनाका लार्ग
रु. २२ अबथ ५४ करोि ववननयोजन गरेको छु।

50

220. मध्यपहािी पुटपलाल लोकमागथ अन्त्तगथत ननमाथणाधीन कटुञ्‍जे-आरुघाट
सिक खण्ि समेत गरी ७५ ककलोसमटर कालोपरे र १० वटा पलु
ननमाथण कायथ सम्पन्त्न गररनेछ। मध्यपहािी पुटपलाल लोकमागथको
लार्ग रु. ३ अबथ ६८ करोि ववननयोजन गरेको छु। हुलाकी राजमागथ
अन्त्तगथत ७५ ककलोसमटर कालोपरे र १० वटा पुलको ननमाथण कायथ
सम्पन्त्न गनथ रु. ३ अबथ ३० करोि ववननयोजन गरेको छु।
221. कोशी, कालीगण्िकी र कणाथली कोररिोरको ननमाथण कायथलाई तीव्रताका
सार् अगाडि बढाइनेछ। कालीगण्िकी कोररिोरको गैंिाकोट-राम्दी-
मालढुंगा खण्ि र मालढुंगा-बेनी-जोमसोम-कोरोला खण्ि गरी र्प
५० ककलोसमटर र कोशी कोररिोरको र्प ३० ककलोसमटर सिक
कालोपरे गररनेछ। कणाथली कोररिोरको ५ वटा पुल ननमाथण र ५०
ककलोसमटर सिक स्तरोन्त्ननत गररनेछ। उत्तर दक्षक्षण कोररिोरको लार्ग
रु. ४ अबथ ४३ करोि ववननयोजन गरेको छु।
222. मदन भण्िारी राजमागथको बाुँकी ननमाथण कायथ अगाडि बढाउन रु.
३ अबथ ६० करोि ववननयोजन गरेको छु। रत्न राजमागथ, कणाथली
राजमागथ, ससद्धार्थ राजमागथ लगायतका सिक सञ्‍जालको ववस्तार र
स्तरोन्त्ननत कायथलाई तीव्रता ददइनेछ। नागढुंगा-नौत्रबसे-मुस्ग्लङ्ग
खण्िमा र्प ४० ककलोसमटर स्तरोन्त्ननत गररनेछ। आुँबखैरनी ु -पोखरा
खण्िमा कालोपरे सम्पन्त्न गररनेछ। मुस्ग्लङ्ग-आुँबुखैरनी खण्ि
ववस्तारको ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। यसको लार्ग रु. ९ अबथ ५७
करोि ववननयोजन गरेको छु।
223. शहीद मागथ अन्त्तगथत होलेरी-दारबोट खण्िमा बीस ककलोसमटर
कालोपरे, दारबोट-घती गाउुँ-दईुखोली खण्िमा बीस ककलोसमटर
ग्राभेल र घोराही-होलेरी खण्िमा कालोपरे शुरू गररनेछ। यसको लार्ग
रु. १ अबथ २५ करोि ववननयोजन गरेको छु। भेरी कोररिोर, तमोर

51

कोररिोर, महाकाली कोररिोर, सेती लोकमागथ र सालझण्िी-
सस्न्त्धखकथ-ढोरपाटन सिकको स्तरोन्त्ननत गररनेछ। कोररिोर तर्थ रु.
३ अबथ ८६ करोि ववननयोजन गरेको छु।
224. अन्त्तरदेशीय व्यापाररक मागथको गल्छीदेखख स्याफ्रुबेशीसम्म सिक
स्तरोन्त्ननत कायथ सम्पन्त्न गररनेछ। स्याफ्रुबेशी-रसुवागढी सिक
स्तरोन्त्ननत कायथ शुरू गररनेछ। यसका लार्ग रु. १ अबथ ८० करोि
ववननयोजन गरेको छु।

225. प्ृवी राजमागथको ववमलनगरदेखख गोखाथको सलगसलगकोट-भच्चेक-
बारपाक-बुङकोट-गोरखाबजार-मनकामना-बेनीघाटसम्म पिवे

यातायात प्रणालीको संभाव्यता अध्ययन र लगानी ढाुँचा तय गरी
ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
226. रास्टिय राजमागथ र रणनीनतक सिक अन्त्तगथत १ सय ५० वटा पलु
ननमाथण कायथ सम्पन्त्न गररनेछ। नारायणी तर्ा नतनाउ नदीमा
ससग्नेचर त्रब्रज ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ। यी कायथक्रमका लार्ग
रु. २ अबथ ४६ करोि ववननयोजन गरेको छु।
227. ससस्नेखोला-नागढुंगा सुरुङमागथ ननमाथण सम्पन्त््‍न गरी यातायात
सञ्‍चालन गररनेछ। ससद्धबाबा सुरुङ मागथको मुख्य सुरुङ खन्त््‍ने कायथ
सम्पन्त्न गररनेछ। ग्वाको चोकमा फ्लाईओभरको ननमाथण कायथ
सम्पन्त्न गरी यातायात सञ्‍चालन गररनेछ। कोटेश्वर इन्त्टरसेक्सन
ननमाथण कायथ शुरू गररनेछ। सुरुङमागथ, फ्लाईओभर र इन्त्टरसेक्सन
ननमाथणका लार्ग रु. ५ अबथ ६३ करोि ववननयोजन गरेको छु।
228. रास्टिय राजमागथको २ सय ५० ककलोसमटर र अन्त्य राजमागथको ७
हजार ८ सय ककलोसमटर सिकको ममथत सम्भार गनथ रु. ६ अबथ ५४
करोि ववननयोजन गरेको छु।

52

229. सिक दघु टथ ना न्त्यूनीकरण तर्ा सुरक्षक्षत रास्टिय सिक सञ्‍जालको
लार्ग डिजाइन तर्ा ननमाथणको चरणमा सिक सुरक्षा परीक्षणको
व्यवस्र्ा गररनेछ। सम्भाववत दघु टथ नास्र्ल पदहचान गरी घुम्ती
तर्ा साुँघुरो सिकमा क्र्यास व्याररयरको ननमाथण गररनेछ। काठमािौं
उपत्यका सभरका व्यस्त ४४ वटा चोकमा स्माटथ िाकर्क लाइट जिान
गररनेछ।
230. जयनगर-बददथवास रेलमागथ अन्त्तगथत ववजलपुरा-बददथवास खण्ि तर्ा
बर्नाहा-ववराटनगर खण्िमा जग्गा प्रास्प्तको कायथ सम्पन्त्न गररनेछ।
पूवथ पस्श्चम ववद्युतीय रेलमागथको बददथबास-चोचा खण्िको ननमाथणाधीन
कायथ सम्पन्त्न गररनेछ। के रुंग-काठमािौं रेलमागथको सम्भाव्यता
अध्ययन सम्पन्त्न गररनेछ। रेलमागथ ववकासका लार्ग रु. ३ अबथ ८८
करोि ववननयोजन गरेको छु।
231. सुनकोशी र नारायणी नदीमा जलमागथ ननमाथण शुरू गररनेछ।
नारायणी नदीमा सञ्‍चासलत जलयानमा यारु चढ्न र ओलथन सहज
र सुरक्षक्षत हुने गरी टसमथनल ननमाथण गररनेछ।
232. यातायात व्यवस्र्ापनमा डिस्जटल प्रणाली लागू गरी सावथजननक
यातायात सेवालाई सवसथ ुलभ, सुरक्षक्षत, भरपदो र पहुुँचयोग्य बनाइनेछ।
ददगो तर्ा वातावरण मैरी यातायात प्रणालीको ववकास गररनेछ।
233. सिक दघू टथ नाबाट घाइते व्यस्क्तको उपचारका लार्ग प्रदान गररने
रकम र सिक दघु टथ नाबाट मत्ृयुभएका व्यस्क्तको पररवारलाई ददइने
क्षनतपूनतथ रकम वद्ृर्ध गनथ आवश्यक व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
234. भौनतक पूवाथधार तर्ा यातायात मन्त्रालयको लार्ग रु. १ खबथ ५०
अबथ ५३ करोि ववननयोजन गरेको छु।

53

आवास तर्ा सहरी ववकास
235. सहर तर्ा बस्तीलाई आर्र्थक रूपमा गनतशील, वातावरणीय रूपमा
स्वच्छ, सुरक्षक्षत, व्यवस्स्र्त र उत्र्ानशील बनाउन सहरी पूवाथधारमा
लगानी के स्न्त्द्रत गरेको छु।व्यवस्स्र्त शहरी ववकासको लार्ग सघन
शहरी कायथक्रम तर्ा बस्ती ववकास कायथक्रम सञचालन गनथ रु. २७
अबथ ववननयोजन गरेको छु।
236. आगामी आर्र्थक वर्थ संघीय संसद भवन ननमाथण कायथ सम्पन्त्न गनथ
रु. २ अबथ १२ करोि ववननयोजन गरेको छु।
237. सुरक्षक्षत नागररक आवास कायथक्रम सञ्‍चालनबाट आगामी वर्थ ५४
हजार 3 सय 92 हजार घरको र्ुस, पराल, खरको छानालाई
जस्तापाता वा अन्त्य स्र्ायी सामग्रीले प्रनतस्र्ापन गररनेछ। जनता
आवास कायथक्रम अन्त्तगथत गररब, असहाय तर्ा सीमान्त्तकृत समुदाय
बसोबास गनेअव्यवस्स्र्त तर्ा झुपिी वस्तीलाई व्यवस्स्र्त वस्तीमा
स्तरोन्त्ननत गररनेछ। यी कायथक्रमका लार्ग रु. ८० करोि ववननयोजन
गरेको छु।
238. पूवाथधार ववकास, रोजगार ससजथना र क्षमता ववकास गनथ
नगरपासलकामा सञचासलत शहरी शासकीय क्षमता ववकास कायथक्रमका
लार्ग रु. १० अबथ ववननयोजन गरेको छु।
239. हुलाकी राजमागथ आसपासका साना तर्ा नयाुँसहरमा सहरी पूवाथधार
ननमाथण गररनेछ। प्रमुख धासमथक एवं पयथटकीय स्र्ल लुस्म्बनी र
लुस्म्बनी कोररिोरमा रहेका नगरपासलका तर्ा पोखरा र जनकपुरमा
एकीकृत सहरी पूवाथधार ववकास गररनेछ। एकीकृत सहरी पूवाथधार
ववकासका लार्ग रु. ४ अबथ १३ करोि ववननयोजन गरेको छु।
240. प्रादेसशक राजधानीमा मौसलक सहर ववकास गनथ सम्भाव्यता
अध्ययनका लार्ग रकम व्यवस्र्ा गरेको छु। नवलपरासी बदथघाट

54

सुस्ता पूवथ र रुकुम पूवथ स्जल्ला सदरमुकामको प्रशासननक के न्त्द्रको
पूवाथधार ननमाथणका लार्ग रु.१ अबथ २१ करोि ववननयोजन गरेको छु।
241. काठमािौं उपत्यकाको गोदावरी, तारके श्वर, लसलतपुर, नागाजुनथ ,
चाुँगुनारायण, भक्तपुर लगायतका नगरपासलकामा जग्गा ववकास
गररनेछ। काठमािौँको उत्तर पूवथ क्षेरमा नयाुँ नगर ननमाथण कायथ
अगाडि बढाउन बजेट व्यवस्र्ा गरेको छु। सुखेतको भेरी गंगा
उपत्यकालाई पहािी क्षेरको आधनुनक शहर बनाउन गुरुयोजना तजुमथ ा
गररनेछ। नख्खु कोररिर र धोबीखोला कोररिर ननमाथण कायथलाई
ननरन्त्तरता ददइनेछ। िोटीको ससलगढीलाई साुँस्कृनतक शहरको रूपमा
ववकास गररनेछ।
242. काठमािौं उपत्यका र अन्त्य सम्भाव्य स्र्ानमा सरकारी र ननजी
क्षेरको सहभार्गतामा जग्गा ववकास गरी ववपद् प्रनतरोधी र सुपर्
मूल्यका ५० हजार आवास एकाइको ववकास गररनेछ। पदहलो चरणमा
काठमािौं उपत्यका ववकास प्रार्धकरणबाट प्रस्ताव गररएका नयाुँ
शहरमा कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। दोस्रो चरणमा संभाव्यताका
आधारमा काठमािौं उपत्यका बादहर आवास एकाइ ववकास गररनेछ।
243. वैदेसशक रोजगारीबाट आस्जथत रकमबाट आवास बनाउन चाहने
पररवारलाई व्यवस्स्र्त बस्ती ववकास कायथक्रममा आवद्ध गररनेछ।
स्र्ानीय तहसुँग समन्त्वय गरी ववप्रेर्णको रकमले घर बनाउन चाहने
कम्तीमा १० पररवारलाई एकै स्र्ानमा एकल वा सामुदहक आवास
बनाउन प्रोत्सादहत गररनेछ।
244. बाराको सीम्रौनगढ, पसाथको ठोरी, मुस्ताङको लोमान्त्र्ाङ, उपल्लो
िोल्पाको धो उपत्यका, हुम्लाको सलमी उपत्यका र कञ्‍चनपुरको
चाुँदनी दोधारामा नयाुँ नमूना बस्ती ननमाथण गरी आर्र्थक तर्ा
पयथटकीय के न्त्द्रको रूपमा ववकास गररनेछ।

55

245. स्र्ानीय तहसुँगको सहकायथमा काठमािौं उपत्यकाको धोत्रबखोला,
बागमती र त्रबटणुमती कोररिोरमा स्काई-वे तर्ा पिवे यातायात
प्रणालीको सम्भाव्यता अध्ययन गरी ननमाथण कायथ अगाडि बढाइनेछ।
246. सहरी सौन्त्दयथ र स्वच्छताका लार्ग स्र्ानीय तहसुँगको सहकायथमा
सहरका नदी ककनारामा हररयाली प्रवद्थधन र पाकथ को ननमाथण कायथलाई
असभयानका रूपमा सञ्‍चालन गररनेछ। घना बस्तीमा खलु ा क्षेरको
पदहचान र संरक्षण गदै समुदायको सहकायथमा एक वडा एक पाकथ
ननमाथण गररनेछ। नगर ववकास कोर्को पुनसथ ंरचना गरी सहलगानीमा
सहरी पूवाथधार ननमाथण गररनेछ।
247. बागमती नदीमा सुक्खायाममा न्त्यूनतम बहाव सुननस्श्चत गनथ
काठमािौं उपत्यका वररपरीका क्षेरमा जलपुनभरथ ण के न्त्द्र ननमाथण र
जलाधार संरक्षण गररनेछ। बागमती नदी प्रणालीको शान, सभ्यताको
उत्र्ान भन्त्ने सोचका सार् बागमती नदीको सर्ाइ असभयानलाई
ननरन्त्तरता ददइनेछ। बागमती सभ्यता पररयोजनाका लार्ग रु. २ अबथ
७२ करोि ववननयोजन गरेको छु।
248. शहरी ववकास मन्त्रालय तर्थ रु. ९२ अबथ ६३ करोि ववननयोजन
गरेको छु।
जलवायुपररवतथन र ववपद् व्यवस्र्ापन
249. जलवायुपररवतथन अनुकूलन तर्ा न्त्यूनीकरणका कायथक्रम सञ्‍चालन
गररनेछ। ववपद् व्यवस्र्ापन र जलवायु अनुकूलनका कायथक्रमलाई
एकीकृत रूपमा सञ्‍चालन गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। जलवायु
पररवतथनबाट परेको असरलाई एकीकृत र सन्त्तुसलत रूपमा सम्बोधन
गनथ राटिपनत जलवायु पररवतथन व्यवस्र्ापन कायथक्रम सञ्‍चालन
गररनेछ।

56

250. जलवायु पररवतथनबाट दहमाली र पवथतीय क्षेरमा परेको प्रभावका
ववर्यमा रास्टिय तर्ा अन्त्तराथस्टिय मञ्‍चहरूमा सम्वाद गरी दहमाल
जोगाऔं, मानवता बचाऔं असभयानलाई ननरन्त्तरता ददइनेछ।
251. भौनतक पूवाथधार ननमाथण गदाथ जलवायुपररवतथन अनुकूसलत पूवाथधार
ननमाथण गररनेछ। संघ, प्रदेश र स्र्ानीय तहबाट हुने भवन ननमाथणमा
जलवायु अनुकुलन तर्ा ऊजाथ दक्षता असभवद्ृर्ध गररनेछ। जलवायु
पररवतथनबाट कृवर् क्षेरमा परेको प्रभाव न्त्यूनीकरण र अनुकूलन हुने
गरी उपयुक्त प्रववर्धको प्रयोग गररनेछ।
शाष्ट्न्त्त प्रक्रक्रया तर्ा संक्रमणकालीन न्त्याय
252. शास्न्त्त प्रकक्रया र संक्रमणकालीन न्त्यायसम्बन्त्धी बाुँकी काम सम्पन्त्न
गररनेछ। द्वन्त्द्बपीडित पररवारलाई क्षनतपूनत, थ आर्र्थक सहायता र
पुन:स्र्ापनाका लार्ग शास्न्त्त कोर् स्र्ापना गनथ रु. १ अबथ ववननयोजन
गरेको छु। सशस्र द्वन्त्द्व, जनआन्त्दोलन तर्ा अन्त्य आन्त्दोलनमा
घाइते र अपाङ्गता भएकालाई प्रदान गररदैँआएको जीवन ननवाथह
भत्तालाई ननरन्त्तरता ददएको छु।
कानून तर्ा न्त्याय
253. कानूनी शासनको प्रत्याभूनत गरी मानव अर्धकार संरक्षणलाई उच्च
प्रार्समकता ददइनेछ। न्त्याय प्रणालीलाई नछटोछररतो, प्रभावकारी,
अनुमानयोग्य र पहुुँचयुक्त बनाउुँन सूचना प्रववर्धको उपयोग
गररनेछ। न्त्यानयक जनशस्क्तको क्षमता ववकास गररनेछ। ननिःशुल्क
कानूनी सहायता कायथक्रमलाई सबै स्जल्लामा ववस्तार गररनेछ।
254. अपराध अनुसन्त्धान, असभयोजन र प्रनतरक्षा प्रणालीलाई वैज्ञाननक र
वस्तुगत बनाउन संस्र्ागत सुदृढीकरण गररनेछ। पारस्पररक कानूनी
सहायता र सुपुदथगी सम्बन्त्धमा ववसभन्त्न राटिसुँग द्ववपक्षीय सस्न्त्ध
गने कायथ अगाडि बढाइनेछ।

57

राष्ट्रिय सुरक्षा
255. देशको सावथभौमसत्ता, स्वतन्त्रता, भौगोसलक अखण्िता, रास्टियता र
स्वाधीनताको संरक्षण गदैरास्टिय एकतालाई अक्षुण्ण राख््‍न रास्टिय
सुरक्षा नीनतको प्रभावकारी कायाथन्त्वयन गररनेछ।
256. नेपाली सेनालाई प्रववर्धयुक्त, दक्ष एवं व्यावसानयक बनाइनेछ।
बङ्करदेखख धयारेकसम्म कायथक्रमलाई रु. १ अबथ ५० करोि ववननयोजन
गरेको छु। रास्टिय सेवा दल तालीमलाई स्र्ानीयस्तरसम्म ववस्तार
गररनेछ।
257. रक्षा मन्त्रालयको लार्ग रु. ५९ अबथ ८७ करोि ववननयोजन गरेको
छु।
शाष्ट्न्त्त सुरक्षा तर्ा अपराि तनयन्त्रण
258. मुलुकमा शास्न्त्त सुरक्षा तर्ा अमनचयन कायम गदै जनतामा
सुरक्षाको प्रत्याभूनत गररनेछ। नेपाल प्रहरी, सशस्र प्रहरी बल र रास्टिय
अनुसन्त्धान ववभागको संस्र्ागत सुदृढीकरण गरी दक्ष एवं
व्यावसानयक बनाइनेछ। सुरक्षाकमीको सेवाननवत्तृ हुने उमेर
पुनरावलोकन गनथ अध्ययन गररनेछ।
259. अध्यागमन प्रणाली डिस्जटलाइज्ि गरी अत्याधनुनक बनाइनेछ।
अनलाइन मार्थ त ई-सभसाको लार्ग आवेदन ददन सक्ने प्रणाली लागू
गररनेछ।
260. कारागारलाई सुधार गहृको रूपमा ववकास गररनेछ। खलु ा कारागारको
अवधारणा अनुसार कै दीबन्त्दीलाई लघु, घरेलु तर्ा साना उद्यमका
रोजगारीसुँग आवद्ध गररनेछ। कारागारमा कै दीबन्त्दीको चाप कम
गनथ प्रोवेसन र प्यारोलको व्यवस्र्ा कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ।

58

ननमाथणाधीन १ हजार ३ सय ७० जना क्षमताको नुवाकोट
कारागारलाई सञ्‍चालनमा ल्याइनेछ।
261. कसूरजन्त्य सम्पवत्त रोक्का, ननयन्त्रण र जर्तसम्बन्त्धी एकीकृत
के न्त्द्रीय असभलेख अद्यावर्धक गरी कसूरजन्त्य सम्पवत्त तर्ा साधनको
उर्चत व्यवस्र्ापन गररनेछ।
262. अन्त्तराथस्टिय सीमा सुरक्षा व्यवस्र्ालाई सुदृढ र प्रभावकारी बनाइनेछ।
सीमा सुरक्षामा स्र्ानीय नागररकको सहभार्गता र अपनत्व बढाउने
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
263. ववपद् व्यवस्र्ापनसम्बन्त्धी कायथलाई प्रार्समकताका सार् अनघ
बढाइनेछ। ववपद् उद्धार तर्ा राहतको क्षेरमा नागररकको क्षमता
असभवद्ृर्ध गदै ववपद््‍मा नागररक सहभार्गतासम्बन्त्धी कायथक्रम
सञ्‍चालन गररनेछ।
264. गहृ मन्त्रालय तर्थ रु. १ खबथ ९९ अबथ २४ करोि ववननयोजन गरेको
छु।
अन्त्तराथष्ट्रिय सम्बन्त्ि
265. नेपालको स्वतन्त्रता, सावथभौमसत्ता, भौगोसलक अखण्िता, स्वाधीनता,
रास्टिय सुरक्षा र एकता एवं नेपालीको दहत प्रवद्थधन गदैसावथभौसमक
समानता, पारस्पररक लाभ र सम्मानमा आधाररत स्वतन्त्र र
सन्त्तुसलत अन्त्तराथस्टिय सम्बन्त्ध कायम गररनेछ।
266. अन्त्तराथस्टिय, बहुपक्षीय तर्ा क्षेरीय मञ्‍चमा नेपालको उपस्स्र्नत
सशक्त बनाइनेछ। ववसभन्त्न देशमा जोखखमपूणथ अवस्र्ामा रहेका
नागररकको उद्धार र संरक्षण गररनेछ।

59

267. वैदेसशक लगानी, व्यापार, पयथटन प्रवद्थधन र ववकास सहायता
पररचालन गनथ आर्र्थक कूटनीनतलाई प्रभावकारी र पररणाममुखी
बनाइनेछ।
268. परराटि मन्त्रालयको लार्ग रु. ६ अबथ ७७ करोि ववननयोजन गरेको
छु।
आर्र्थक योजना तर्ा त्याङ्क
269. रास्टिय लेखा त्याङ्कको आधार वर्थ पररवतथन गनथ गणना तर्ा
सवेक्षण कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ। रास्टिय त्यगत वववरणलाई
अद्यावर्धक गरी एकीकृत रास्टिय त्याङ्क प्रणालीको ववकास
गररनेछ। दोस्रो आर्र्थक गणना २०८२ को पूवथ तयारी कायथ सम्पन्त्न
गररनेछ।
270. सावथजननक नीनत ननमाथणलाई त्य र प्रमाणमा आधाररत बनाउन
व्यवहाररक अध्ययन अनुसन्त्धानमा जोि ददइनेछ। अध्ययन
अनुसन्त्धानसम्बन्त्धी रास्टिय नीनत तयार गरी कायाथन्त्वयन गने र
अध्ययन अनुसन्त्धान प्रनतवेदन रास्टिय योजना आयोगमा एकीकृत
रूपमा भण्िारण गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
271. अनुसन्त्धान र ववकासमा संलग्न संस्र्ामा लगानी वद्ृर्ध गदै
लर्गनेछ। वावर्थक पुँुजीगत बजेटको एक प्रनतशत रकम अनुसन्त्धान
र ववकासमा छुट्याउने व्यवस्र्ा समलाएको छु। आगामी आर्र्थक वर्थ
रु. १ अबथको अनुसन्त्धान र ववकास कोर् स्र्ापना गररनेछ।
ववत्तीय सुदृढीकरण र पहुाँच
272. अर्थतन्त्रको सन्त्तुसलत र ददगो ववकासका लार्ग साधन पररचालन
गने गरी ववत्तीय क्षेरलाई र्प सबल र प्रनतस्पधी बनाइनेछ। बैंक
तर्ा ववत्तीय संस्र्ाप्रनत जनववश्वास बढाई ददगो ववकास गनथ ग्राहक

60

दहत संरक्षण, बैंक तर्ा ववत्तीय संस्र्ाप्रनत सेवाग्राहीको दानयत्व, कजाथ
व्यवस्र्ापन लगायतका ववर्यमा सचते नामूलक कायथक्रम सञ्‍चालन
गररनेछ।
273. बैककङ सेवा पुग्न बाुँकी बझाङको साइपाल गाउुँपासलकामा बैंकको
शाखा स्र्ापना गररनेछ। दगु मथ एवं ग्रामीण क्षेरमा बैककङ सेवा प्रदान
गनथ डिस्जटल बैंककङ, घुम्ती बैंककङ र मोबाइल बैंककङ सेवालाई सघन
रूपमा उपयोग गदैलर्गनेछ।
274. ववप्रेर्णलाई उत्पादनशील क्षेरमा पररचालन गनथ सोभरेन वेल्र् फण्ड
स्र्ापना गररनेछ। यो कोर्लाई सावथजननक पूवाथधार लगानीको
पररपूरकको रूपमा स्पेशल पपथस भेदहकल मार्थ त उपयोग गररनेछ।
275. ववसभन्त्न क्षेरलाई सहुसलयतपूणथ कजाथ उपलधध गराई व्याजमा ददइदै
आएको अनुदानलाई प्रभावकारी बनाउन धयाज अनुदानसम्बन्त्धी
कायथववर्ध पुनरावलोकन गररनेछ। सहुसलयतपूणथ कजाथको लार्ग रु. ११
अबथ ववननयोजन गरेको छु।
276. ववत्तीय क्षेरसुँग सम्बस्न्त्धत कानूनलाई अन्त्तराथस्टिय मापदण्ि अनुकूल
बनाइनेछ। ननयामक ननकायको ननयमन र सुपररवेक्षण क्षमता सबल
र प्रभावकारी बनाइनेछ। नेपाल राटि बैंक ऐन र ववदेशी ववननमय
ननयसमत गनेऐन संशोधन गररनेछ। र्धतोपर बोिथ नेपाल र नेपाल
बीमा प्रार्धकरणको संस्र्ागत क्षमता सुधार गररनेछ।
277. सामास्जक बैंककङका लार्ग स्र्ानीय तहलाई ववत्तीय संस्र्ासुँग
सहकायथ गनथ प्रोत्सादहत गररनेछ। न्त्यून आय भएका वगथ र
सीमान्त्तकृत समुदायलाई लघुबीमामा आवद्ध गराउुँ दै लर्गनेछ।
278. पुँुजी बजारका लगानीकताथको लगानी र दहत संरक्षण गनथ र्धतोपर
बोिथ नेपालको संस्र्ागत सुदृढीकरण गररनेछ। नेपाल स्टक एक्सचेञ्‍ज
सलसमटेि र ससडिएस एण्ि स्क्लयररङ् सलसमटेिको संरचनागत सुधार

61

गररनेछ। वस्तुववननमय बजारको सञ्‍चालन गनथ कानूनी र संस्र्ागत
व्यवस्र्ा समलाइनेछ। ननस्श्चत रकम भन्त्दा बढी पुँुजी भएका
कम्पनीलाई अननवायथ रूपमा र्धतोपर बजारमा सची ू करण हुनुपने
व्यवस्र्ा गररनेछ।
सम्पवत्त शुद्िीकरण
279. ववत्तीय अपराधको प्रभावकारी ननयन्त्रणका लार्ग जोखखममा आधाररत
मूल्याङ्कन प्रणाली अवलम्वन गररनेछ। क्षेरगत जोखखम मूल्याङ्कन,
ननयमन, सुपररवेक्षण, अनुसन्त्धान र असभयोजन कायथलाई प्रभावकारी
बनाइनेछ। अर्धक जोखखम रहेका क्याससनो, बहुमूल्य धातु, सहकारी,
घरजग्गा, ववप्रेर्ण र बैंककङ क्षेरको सघन सुपरीवेक्षण गने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।
संघीयता सबलीकरण
280. संघीयता कायथन्त्वयनलाई पूणतथ ा ददन बाुँकी कानून प्रार्समकताका
सार् तजुमथ ा गररनेछ। संघ, प्रदेश र स्र्ानीय तहको एकल तर्ा
साझा अर्धकारको ववस्ततृ ीकरणसम्बन्त्धी पररमास्जथत प्रनतवेदन
कायाथन्त्वयन गरी अर्धकार र कायथ क्षेरमा रहेको दोहोरोपनाको अन्त्त्य
गररनेछ। राजस्व बाुँिर्ाुँट र ववत्त हस्तान्त्तरण गदाथ सलइने आधार र
सूचकलाई हालसम्मको अभ्यास र अनुभवको आधारमा पुनरावलोकन
गरी वस्तुननटठ, समन्त्यानयक र यर्ार्थपरक बनाइनेछ।
सावथजतनक संस्र्ान
281. सावथजननक संस्र्ानको नाममा रहेका जग्गाको क्षेरर्ल र चारककल्ला
यकीन गरी संस्र्ानको सम्पवत्त संरक्षण गररनेछ। सावथजननक
संस्र्ानलाई एकीकृत रूपमा होस्ल्िङ कम्पनी मार्थ त सञ्‍चालन गनथ
कानूनी व्यवस्र्ा गररनेछ। सावथजननक संस्र्ानलाई सम्भाव्यताका
आधारमा पस्धलक सलसमटेि कम्पनीमा रूपान्त्तरण गररनेछ। उत्पादन

62

र रोजगारीमा योगदान गनथ सक्ने सम्भावना रहेका रुग्ण उद्योग
ननजी क्षेरसुँगको साझेदारीमा सञ्‍चालनमा ल्याइनेछ। ननजी क्षेरका
रुग्ण उद्योगलाई पुनस्र्ावपत हुन सहजीकरण गररनेछ।
282. बन्त्द अवस्र्ामा रहेको त्रबराटनगर जुट समल, हेटौिा कपिा उद्योग,
गोरखकाली रबर उद्योग लगायतका उद्योग सावथजननक-ननजी
साझेदारीमा सञचालनमा ल्याइनेछ।
283. नेपाल वायुसेवा ननगमको व्यवस्र्ापन तर्ा सञ्‍चालनमा रणनीनतक
साझेदारको सहभार्गता गराइनेछ। सावथजननक
संस्र्ानको सम्पवत्तलाई मौदद्रकीकरण गररनेछ। नेपाल नागररक
उड्ियन प्रार्धकरणको पुनसरं चना गरी ननयामकीय क्षमता सुदृढ
गररनेछ।
ववकास सहायता पररचालन
284. ववकससत अन्त्तराथस्टिय पररदृश्य र प्राप्त अनुभवका आधारमा नयाुँ
ववकास सहायता नीनत तजुमथ ा गररनेछ। व्यापाररक, ननजी, गैरसरकारी
कोर् तर्ा अनुदान र सहुसलयतपूणथ ऋण सहायतालाई समर्श्रत गरी
सस्म्मर्श्रत ववत्त ववर्धमा ववकास सहायता पररचालन गने प्रबन्त्ध
गररनेछ।
285. ववकास सहायताको उपयोग क्षमता बढाउन प्रोजेक्ट रेडिनेस कर्ल्टरको
उपयोग गररनेछ। ववकास सहायताका आयोजना सम्झौता गदाथ नै
आयोजना कायाथन्त्वयन कायथयोजना समावेश गनुपथ ने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ।
286. गुणस्तरीय र प्रनतस्पधी आयोजना ववकास गरी अनुकूलन एवं
जलवायुकोर् तर्ा सुववधामा पहुुँच असभवद्ृर्ध गररनेछ। वातावरणीय
न्त्यायको ससद्धान्त्त अनुरूप अर्धकारमुखी अवधारणामा उपलधध हानी

63

तर्ा क्षतत कोर् लगायतका सबै जलवायुकोर् तर्ा सुववधामा पहुुँच
स्र्ावपत गरी सहायता पररचालन गररनेछ।
शासकीय सुिार
287. सङ््‍घीय ननजामती सेवा कानून यसै अर्धवेशनबाट पाररत गरी
कायाथन्त्वयन गररनेछ। राटिसेवक कमथचारीको मनोवल बढाउन, काममा
उत्प्रेररत गराउन, सेवा सुरक्षा, संरक्षण र अनुमानयोग्य सरुवा बढुवा
प्रणाली सुननस्श्चत गररनेछ।
288. सावथजननक क्षेरमा सूचना प्रववर्धको अर्धकतम प्रयोग गरी सेवा
प्रवाहलाई र्प सुदृढ गररनेछ। ई-गभनेन्त्सको माध्यमबाट सावथजननक
सेवालाई मुहाररदहत, कागजरदहत र सम्पकथ रदहत बनाई गुणस्तर
असभवद्ृर्ध गररनेछ।
289. सेवाग्राही र सेवाप्रदायकबीच ननयसमत सम्वाद मार्थ त सम्पाददत
कामको ववर्यमा सेवाग्राहीको पटृठपोर्ण सलन, गुनासाको तत्काल
सम्बोधन गनथर कायथसम्पादनमा सुधार ल्याउन सेवाग्राहीसुँग शुक्रबार
कायथक्रम सञ्‍चालन गररनेछ।
290. भ्रटटाचारमा शन्त्ूय सहनशीलताको नीनत सलइनछे ।
भ्रटटाचारको दृस्टटले उच्च जोखखमका क्षेर
पदहचान गरी ननयन्त्रणका लार्ग एकीकृत रूपमा
प्रव द्थधनात्मक , ननरोधात्मक तर्ा उपचारात्मक उपाय
अवलम्बन गररनछे ।
सावथजतनक खचथ र आयोजना व्यवस्र्ापन
291. सावथजननक खचथलाई प्रनतर्लमुखी बनाउन समतव्यनयता अपनाइनेछ।
कायाथलयको प्रकृनत र जनशस्क्तको आधारमा कायाथलय सञ्‍चालन
खचथ, घरभािा, त्रबजुली, ईन्त्धन, पानी, सञ्‍चार महसुल खचथमा

64

समतव्यनयता कायम गररनेछ। मन्त्रालय र ननकायको चालुप्रकृनतका
खचथ कायथक्रम खचथबाट व्यहोनेप्रववृत्त ननरुत्सादहत गररनेछ। आयोजना
सञ्‍चालनको लार्ग आवश्यक पने जनशस्क्त ननजामती सेवाबाट
खटाउने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
292. संघीय कायाथलय और्चत्य र आवश्यकताको आधारमा एक आपसमा
गासभनेछ वा खारेज गररनेछ। सरकारी कायाथलयको सेवाप्रवाह,
जनशस्क्त, कायथक्षेर र कायथवोझ लगायतको आधारमा भवनको
संरचना, आकार र आन्त्तररक साजसज्जाको मापदण्ि तयार गरी
कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ।
293. ववसभन्त्न मञ्‍चमा मुलुकको प्रनतननर्धत्व सम्बस्न्त्धत देश वा
कायथक्षेरमा रहेका नेपाली दतावासबाट ू गने व्यवस्र्ा समलाई नेपाल
सरकारबाट अननवायथ रूपमा प्रनतननर्धत्व गनुपथ ने बाहेक वैदेसशक
भ्रमणलाई ननरुत्सादहत गररनेछ।
294. सावथजननक खचथ तर्ा ववत्तीय उत्तरदानयत्व मूल्याङ्कनको तेस्रो
प्रनतवेदनका आधारमा सावथजननक ववत्त व्यवस्र्ापन सुधार रणनीनत
तयार गरी कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ।
295. आन्त्तररक ऋणको पुनसंरचना गरी मध्य र दीघथकालीन उपकरणको
उपयोग गने रणनीनत सलइनेछ। पररयोजना ववशेर् ऋणपर मार्थ त
लगानी जुटाउने प्रबन्त्ध समलाइनेछ। नेपाल सरकार मार्थ त सरकारी
संस्र्ानमा पररचालन हुने ऋण एस्क्रो एकाउन्त्ट मार्थ त सोझैभुक्तानी
गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
296. ननमाथणजन्त्य सामग्रीको सहज उपलधधताको लार्ग प्रदेश र स्र्ानीय
तहसुँगको समन्त्वय र सहकायथलाई प्रभावकारी बनाइनेछ।
297. सावथजननक खररद प्रकक्रयालाई र्प सरल, पारदशी र लागतप्रभावी
बनाउन वस्तु तर्ा सेवाको प्रकृनतअनुरूप अलग अलग मापदण्ि

65

तजुमथ ा गररनेछ। बोलपर प्रस्ताव गदाथ लागत अनुमान भन्त्दा बढीको
मार प्रस्ताव पेश भएमा सो मध्ये न्त्यनू तम बोलपर प्रस्तावकसुँग
ठेक्काको शतथ पररवतथन नहुने गरी वाताथबाट ठेक्का सम्झौता गनथ
सककने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
298. इ-माकेट पोटथल तयार गरी पोटथलमा सूचीकृत वस्तुतर्ा सेवा ससधै
वाताथद्वारा खररद गनथ सककने व्यवस्र्ा गररनेछ। योग्यता मूल्याङ्कन
गनुथ नपनेतोककएको मूल्य सीमासम्मको खररद सूचना प्रणालीमा नै
ररभसथ अक्सनका माध्यमबाट योग्य प्रस्तावक छनौट गरी खररद
गनथ सककने लगायतका ववर्य समावेश गरी सावथजननक खररद कानून
संशोधन गररनेछ।
299. सावथजननक खररद अनुगमन कायाथलयको संस्र्ागत सुदृढीकरण
गररनेछ। सावथजननक ननमाथण र परामशथ सेवा खररदको स्ट्याण्ििथ
त्रबडिङ्ग िकुमेन्त्ट पररमाजथन गररनेछ। ववद्युतीय खररद प्रणालीलाई
सुदृढ गरी ननमाथण व्यवसायी र परामशथदाताको वववरण एकीकृत
रूपमा प्राप्त गनेव्यवस्र्ा समलाइनेछ। ठेक््‍का व्यवस्र्ापनमा संलग्न
ननमाथण कम्पनीको तेस्रो पक्षबाट रेदटङ् गराई मूल्याङ्कनको आधारको
रूपमा सलन सककने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
300. आयोजनाको प्रभावकारी कायाथन्त्वयन गरी तोककएको समयमा नै
सम्पन्त्न गनथ आन्त्तररक प्रनतस्पधाथको आधारमा आयोजना प्रमुख
छनौट गने र कायथसम्पादन सम्झौतामा तोककएको न्त्यूनतम अंक
हाससल नगरेमा बाहेक आयोजना अवर्धभर सरुवा नगने गरी
मापदण्ि तयार गरी कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ।
301. ववकास आयोजना कायाथन्त्वयनसम्बन्त्धी एकीकृत ऐन तजुमथ ा गररनेछ।
आयोजना कायाथन्त्वयनमा सरोकारवाला र समदायको ु संलग्नता
असभवद्ृर्ध गररनेछ। रास्टिय प्रार्समकताका आयोजनामा दईु ससफ्टमा

66

काम गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ। तोककएको समय अगावै आयोजना
सम्पन्त्न गनेकमथचारी र ननमाथण व्यवसायीलाई पुरस्कृत गनेप्रबन्त्ध
गररनेछ।
302. आगामी आर्र्थक वर्थको बजेट कायाथन्त्वयन कायथयोजना २०८१ असार
मसान्त्तसभर र आवश्यक कायथववर्ध, मापदण्ि र ननदेसशका २०८१
साउन मसान्त्तसभर तयार गररसक्नुपनेछ।
सम्माननीय महोदय,
अब म मार्र्का क्षेरगत नीनत तर्ा कायथक्रम कायाथन्त्वयनका लार्ग बजेट
ववननयोजन र स्रोत व्यवस्र्ापनको अनुमान प्रस्तुत गनेअनुमनत चाहन्त्छु।
303. आगामी आर्र्थक वर्थका लार्ग कुल खचथ रु. १८ खबथ ६० अबथ ३०
करोि ववननयोजन गरेको छु। कुल ववननयोजनमध्ये चालुतर्थ रु. ११
खबथ ४० अबथ ६६ करोि अर्ाथत्६१.३१ प्रनतशत, पुँुजीगततर्थ रु. ३
खबथ ५२ अबथ ३५ करोि अर्ाथत्१८.९४ प्रनतशत र ववत्तीय व्यवस्र्ातर्थ
रु. ३ खबथ ६७ अबथ २८ करोि अर्ाथत् १९.७४ प्रनतशत रहेको छ।
यो खचथ अनुमान चालुआर्र्थक वर्थको ववननयोजनको तुलनामा ६.२
प्रनतशतले बढी र संशोर्धत अनुमानको तुलनामा २१.५६ प्रनतशतले
बढी हो। कुल ववननयोजनमा प्रदेश र स्र्ानीय तहमा ववत्तीय
हस्तान्त्तरण तर्थ रु. ४ खबथ ८ अबथ ८७ करोि ववननयोजन रहेको
छ।
304. आगामी आर्र्थक वर्थका लार्ग अनुमान गररएको खचथ व्यहोने स्रोत
मध्ये राजस्वबाट रु. १२ खबथ ६० अबथ ३० करोि र वैदेसशक
अनुदानबाट रु. ५२ अबथ ३३ करोि व्यहोदाथ रु. ५ खबथ ४७ अबथ ६७
करोि न्त्यून हुनेछ। सो न्त्यून पूनतथ गनथ वैदेसशक ऋणबाट रु. २ खबथ
१७ अबथ ६७ करोि जुटाइनेछ। राजस्व पररचालन र वैदेसशक सहायता

67

पररचालन गदाथ नपुग हुने खदु रु. ३ खबथ ३० अबथ आन्त्तररक
ऋणबाट व्यहोररनेछ।
सम्माननीय महोदय,
अब म आर्र्थक वर्थ २०८१/८२ को राजस्व नीनत तर्ा कायथक्रम प्रस्तुत
गने अनुमनत चाहन्त्छुिः
305. आर्र्थक कक्रयाकलाप र लगानीमैरी कर प्रणालीको माध्यमबाट आर्र्थक
वद्ृर्धमा योगदान पुर्‍याउनेगरी राजस्व प्रणालीमा सुधार गनेसोचका
सार् राजस्व नीनत प्रस्ताव गरेको छु। नयाुँ व्यवसानयक ढाुँचा र
डिस्जटल माध्यमबाट हुने आर्र्थक कारोवारमा समन्त्यानयक कर
लगाउने, अन्त्तराथस्टियस्तरमा प्रचसलत असल अभ्यास अनुकूल
राजस्वसम्वन्त्धी काननू तजुमथ ा र अद्यावर्धक गरी राजस्वको आधार
संरक्षण गने र राजस्व प्रणालीलाई देशको कुल रास्टिय आयसुँग
तादाम्य बनाउने गरी आगामी आर्र्थक वर्थको राजस्व नीनत र
कायथक्रम तजुमथ ा गरेको छु। राजस्व नीनतका उद्देश्य देहायबमोस्जम
रहेका छन् :
(क) राजस्व प्रणालीमा सुधार गरी मुलुकसभर आर्र्थक
कक्रयाकलाप ववस्तार, लगानी प्रवद्थधन र स्वदेशी उत्पादन
एवं उद्यमलाई प्रार्समकता र प्रश्रय ददनु,
(ख) राजस्वको दायरा ववस्तार र कराधार संरक्षण गदै ददगो,
पारदशी एवं समन्त्यानयक राजस्व प्रणाली ववकास गनु,थ
(ग) करदाता सशक्षा र सचते नामूलक कायथक्रमको माध्यमबाट
करको दायरा ववस्तार एवं कर पररपालना असभवद्ृर्ध गनुथ,
(घ) अन्त्तर ननकाय समन्त्वय सुदृढ गदै राजस्व चहुावट
ननयन्त्रण गनु,थ

68

(ङ) राजस्व प्रशासनको दक्षता र व्यावसानयकता असभवद्ृर्ध
गनु।थ

अब म आगामी आर्र्थक वर्थका लार्ग राजस्वसाँग सम्बष्ट्न्त्ित कायथक्रम
प्रस्तुत गदथछुुः
छुट सहुमलयत, व्यापार सहजीकरण र लगानी प्रवद्थिन
306. उद्योगले पैठारी गने कच्चा पदार्थमा लाग्ने महसुल भन्त्दा तयारी
वस्तुको पैठारीमा लाग्ने महसुल कम्तीमा एक तह कम गरी स्वदेशी
उद्योगलाई प्रार्समकता र प्रश्रय ददन और्र्ध, इन्त्िक्सन चल्ुहो, धागो,
हेल्मेट, अगरबत्ती, सेननटरी प्याि, काजु र बदाम प्रशोधन, स्स्प्रङ पत्ता
बनाउनेउद्योग लगायतका उद्योगको कच्चा पदार्थमा लागेको पैठारी
महसुल र अन्त्त: शुल्क घटाएको छु।
307. स्वदेशी उद्योगको संरक्षण गनथ के ही तयारी वस्तुको पैठारी महसलु
र अन्त्त: शुल्कमा वद्ृर्ध गरेको छु। उद्योगको कच्चा पदार्थको
पैठारीमा सहुसलयत सलन ववसभन्त्न ननकायको ससर्ाररश आवश्यक
पने व्यवस्र्ामा सुधार गरी उद्योगीलाई नै स्जम्मेवार बनाउने
व्यवस्र्ा समलाएको छु।
308. वैदेसशक पुँुजी आकवर्थत गनथ ववदेशी बैंक तर्ा ववत्तीय संस्र्ाबाट
सलएको ऋणको व्याज भुक्तानी गदाथ लाग्दैआएको आयकर घटाएको
छु।
309. लगानी सम्भाव्य मुलुकबाट लगानी आप्रवाह वद्ृर्ध गनथ दोहोरो
करमुस्क्त सम्झौताको मोिल ववकास गररनेछ। सो नमुनाका आधारमा
सम्भाव्य मुलुकसुँग सम्झौता गनथ वाताथ शुरू गररनेछ।

69

310. अन्त्तराथस्टिय तर्ा क्षेरीय स्तरमा गररएका प्रनतवद्धता तर्ा
सम्झौताबमोस्जम व्यापार सहजीकरण एवं लगानी प्रवद्थधन गनथ नयाुँ
भन्त्सार ऐन तजुमथ ा गररनेछ।
311. सूचना प्रववर्ध उद्योगलेआफ्नो नार्ा पुँुजीकरण गरेमा लाग्नेलाभांश
करमा छुट ददने व्यवस्र्ा समलाएको छु।
312. व्यवसायको क्षमता ववस्तारका लार्ग पुँुजी वद्ृर्ध गरेको अवस्र्ामा
ननयन्त्रणमा पररवतथनका कारण लाग्नेकरमा सहुसलयत ददने व्यवस्र्ा
समलाएको छु। यसबाट खासगरी स्टाटथ अप र भेन्त्चर क्यावपटल,
प्राइभेट इस्क्वदट र्न्त्ि लाभास्न्त्वत हुने ववश्वास सलएको छु।
313. दैननक एक हजार सलटर भन्त्दा बढी दधू उत्पादन गने पशुपालन
र्मथ तर्ा उद्योगले पैठारी गनेस्स्टल समल्क क्यानमा लाग्दैआएको
१५ प्रनतशत भन्त्सार महसुल घटाई १ प्रनतशत मार कायम गरेको
छु।
314. ननकासी कताथले ववदेशी मुद्रा प्राप्तीको कागजात तत्काल पेश गनथ
नसक्ने अवस्र्ा भएमा त्यस्तो कागजात पनछ पेश गने शतथमा
ननकासी गनथ सककने ननकासी मूल्यको सीमा साववकको अमेररकी
िलर १० हजारबाट वद्ृर्ध गरी अमेररकी िलर २५ हजार पर्‍ुयाएको
छु। यसबाट खासगरी साना तर्ा मझौला ननकासी कताथ उद्योग
लाभास्न्त्वत हुने ववश्वास सलएको छु। वनमारा, पात पनतङ्गर लगायत
खेर जाने सामग्रीबाट बन्त्ने वपलेटको ननकासीमा लाग्ने महशुल
हटाएको छु।
315. कर वववादका कारण भोग्नु परेका समस्या एवं मकाथका सम्बन्त्धमा
करदाताबाट गुनासो आइरहेको सन्त्दभथमा कर ननधाथरण लगायतका
ववर्यमा अध्ययन गरी समस्या समाधान गररने छ।

70

316. अपाङ्गता भएका व्यस्क्तले पैठारी गने स्कुटरमा मूल्य असभवद्ृर्ध
कर कर्ताथ ददने व्यवस्र्ाको सट्टा भन्त्सार ववन्त्दमु ा नै छुट ददने
व्यवस्र्ा समलाएको छु।
कर प्रणालीमा सुिार
317. भन्त्सार महसुल दर तोक्ने र हेरर्े र गने ववर्य समावेश गरी छुट्टै
नयाुँ भन्त्सार महसुल ववधेयक पेश गरेको छु। यसबाट भन्त्सार
प्रशासनको काम कारवाहीमा सहजता र प्रभावकारीता असभवद्ृर्ध हुने
अपेक्षा गरेको छु।
318. आन्त्तररक राजस्व पररचालन रणनीनत तजुमथ ा गरी लागू गररनेछ।
छैठौं चरणको भन्त्सार सुधार तर्ा आधनुनकीकरण योजनाबमोस्जम
भन्त्सार प्रशासन सुधार गररनेछ। राजस्व प्रशासनको ववभागीय
प्रमुखमा पदस्र्ापन गदाथ आवश्यक पने ननस्श्चत योग्यता एवं
कायअथ नुभव सदहतको मापदण्ि तजुमथ ा गरी कायाथन्त्वयन गररनेछ।
319. कर प्रणाली सुधारसम्बन्त्धी उच्चस्तरीय सुझाव ससमनतको प्रनतवेदन
कायाथन्त्वयन गदैलर्गनेछ ।
320. कर छुट ददंदा सरकारले त्याग गरेको करको दहसाब सरकारको ववत्तीय
प्रनतवेदनमा प्रनतत्रबस्म्बत हुने गरी कर खचथ प्रणाली अबलम्बन
गररनेछ। ववकास सहायतासम्बन्त्धी नयाुँसम्झौता गदाथ आयोजनालाई
कर छुट ददने व्यवस्र्ा गनुकथ ो सट्टा कर कर्ताथ वा ननकासाको
माध्यमबाट कर छुट प्रदान गने व्यवस्र्ा समलाइनेछ।
321. मूल्य असभवद्ृर्ध करमा दताथभएका सबैकरदाताले क्रमश अननवायथ :
रूपमा ववद्युतीय प्रणालीबाट त्रबजक जारी गनुपथ ने व्यवस्र्ा
समलाइनेछ। वावर्थक रु. २५ करोि भन्त्दा बढीको कारोवार गने सबै
करदाताको कारोवारलाई के न्त्द्रीय त्रबजक अनुगमन प्रणालीमा आवद्ध
गररनेछ।

71

322. उपभोक्तालाई त्रबसलङ प्रणालीमा आकवर्थत गनथ डिस्जटल माध्यमबाट
भुक्तानी गररएको मूल्य असभवद्ृर्ध करको १० प्रनतशत रकम
उपभोक्तालाई कर्ताथ ददने व्यवस्र्ाको कायाथन्त्वयनमा देखखएका
समस्या समाधान गरी आगामी साउनदेखख प्रभावकारी रूपमा
कायाथन्त्वयन गररनेछ।
323. सवै सरकारी ननकायले स्र्ायी लेखा नम्वर सलई ववद्युतीय
माध्यमबाट अर्ग्रम कर कट्टीको वववरण ददनुपने व्यवस्र्ालाई
अननवायथ गररनेछ। स्र्ानीय तहसुँग समन्त्वय र सहकायथ गरी एकीकृत
रूपमा करदाता दताथ गने र करका वववरण सङ्कलन गने कायथमा
सहयोग आदान प्रदान गनथ सूचना प्रणालीको ववकास गररनेछ।
324. करदाताको संख्या र कारोवारको प्रकृनतअनुसार आन्त्तररक राजस्व
कायाथलय र करदाता सेवा कायाथलयको ववस्तार एवं स्तरोन्त्ननत
गररनेछ। भन्त्सार प्रशासनको संगठनात्मक सुधार गररनेछ। भन्त्सार
जाुँचपास कायाथलयको पुनसरचना ं गरी जाुँचपास पनछको परीक्षण
कायथलाई प्रभावकारी बनाइनेछ ।
325. राजस्व प्रशासनमा कायथसम्पादनमा आधाररत व्यवस्र्ापन प्रणाली
लागूगररनेछ। राजस्व प्रशासनमा कायथरत कमथचारीको व्यावसानयकता
एवं मनोबल उच्च राख्न उपयुक्त उत्प्रेरणाको व्यवस्र्ा गररनेछ।
326. बैंक तर्ा ववत्तीय संस्र्ामा पेश गररएका ववत्तीय वववरण र कर
सूचना प्रणालीमा पेश भएका वववरणबीच आबद्धता कायम गने
स्वचासलत प्रणाली ववस्तार गरी लागूगररनेछ। करदाताले बुझाउनुपने
वववरण बुझाएको र कर बक्यौता नरहेको अवस्र्ामा करदाता स्वंयले
क्यूआर कोि सदहतको कर चक्ुता प्रमाणपर प्राप्त गनथ सक्ने
प्रणालीको ववकास गररनेछ। व्यावसानयक कारोबारको भुक्तानी

72

ववद्युतीय माध्यम वा क्यू आर कोि मार्थ त गदाथ व्यावसानयक
खातामा भुक्तानी गनुपथ नेकानूनी व्यवस्र्ा गरेको छु।
327. कराधार क्षयीकरण, मुनार्ाको स्र्ानान्त्तरण तर्ा आयको खण्िीकरण
जस्ता अभ्यासबाट हुनेकरछलीको रोकर्ाम तर्ा न्त्यूनीकरणको लार्ग
हस्तान्त्तरण मूल्यसम्बन्त्धी ननदेसशका तजुमथ ा गररनेछ।
328. करपरीक्षण तर्ा अनुसन्त्धानलाई स्वच्छ, पारदशी र आधनुनक बनाउन
ई- एसससमेन्त्ट तर्ा र्े सलेस अडिट लागूगररनेछ।राजस्व प्रशासनमा
इन्त्टेसलजेन्त्स युननट खिा गरी सूचनाको प्रास्प्त, वगीकरण, एकीकरण
र ववश्लेर्ण गने प्रणालीको ववकास गररनेछ।
करािार र दायरा ववस्तार
329. मूल्य असभवद्ृर्ध कर छुट ददइएका वस्तु र सेवाको सूची घटाउुँ दै
स्वच्छ कर प्रणाली ववकास गनथ र कराधार ववस्तार गनथ के ही वस्तुमा
मूल्य असभवद्ृर्ध कर छुट ददने व्यवस्र्ा खारेज गरेको छु।
330. आलु, प्याज, स्याउ लगायतका तरकारी एवं र्लर्ूलमा लागेको मूल्य
असभवद्ृर्ध कर खारेज गरेको छु। यसबाट स्वदेशी उत्पादन संरक्षणमा
टेवा पुग्ने ववश्वास सलएको छु। मददरा, ववयर, सूनतथ र चरुोटमा
लगाइएको अन्त्त: शुल्क दरमा वद्ृर्ध गरेको छु।
331. मूल्य असभवद्ृर्ध करमा दताथका लार्ग वस्तु र सेवाको समर्श्रत
कारोवारमा हाल रहेको थ्रेसहोल्िमा वद्ृर्ध गरी तीस लाख पुर्‍याएको
छु।
332. आयकर प्रयोजनका लार्ग भौनतक उपस्स्र्नत नभएको तर आर्र्थक
उपस्स्र्नतलाई समेट्ने गरी बाससन्त्दाको पररभार्ामा पररमाजथन गरेको
छु। यसबाट अन्त्तराथस्टिय डिस्जटल प्लेटर्मथको बढ्दो प्रयोगबाट हुन
सक्ने कराधारको क्षयीकरण रोक्ने आधार तयार गररनेछ।

73

333. काबथन उत्सजथन घटाउने अन्त्तराथस्टिय प्रनतवद्धताअनुरूप पेिोसलयम
पदार्थ र कोइलाको पैठारीमा हररत कर लगाएको छु।
334. गैरकरको दरमा समयसापेक्ष वद्ृर्ध गररनेछ। गैर कर राजस्वलाई
लागत प्रभावी बनाइनेछ।
सूचना प्रववर्िको उपयोग
335. कर प्रशासनको कायथ प्रकक्रया सरलीकरण गनथ र करदाताको कर
पररपालना सहज बनाउन त्रबजनेस प्रोसेस रर-इस्न्त्जननयररङको
आधारमा सेवा प्रवाहलाई सरल, सहज, भरपदो र ववश्वासनीय
बनाइनेछ।कर सूचना प्रणालीमा भण्िारण भएका त्याङ्कलाई भरपदो
र प्रभावकारी बनाउन ननयसमत रूपमा प्रणाली अडिट गररनेछ।
336. करदाता र कर प्रशासनले प्रयोग गने सूचना प्रववर्ध प्रणालीबीच
अन्त्तरआवद्धता कायम गरी करदाता पोटथलबाट दाखखला हुने सबै
वववरण एवपआई मार्थ त समेत दाखखला गनथ सक्ने गरी ववभागको
प्रणालीमा पररमाजथन गररनेछ।
337. राजस्व प्रशासनबाट प्रदान हुने सेवालाई पेपरलेस, र्े सलेस र
कन्त्ट्याक्टलेस बनाउन र करसम्बन्त्धी सूचना ववश्लेर्ण गनथ कृत्ररम
बौद्र्धकताको प्रयोग गररनेछ। सूचना प्रववर्धमा आधाररत भन्त्सार
प्रणाली ववकासका लार्ग अकं टािसुँग सहकायथ गररनेछ।
338. भन्त्सार कायाथलयलाई मेटल डिटेक्टर, एक्सरे, धयागेज स्क्यानर र
भेदहकल स्क्यानर लगायतका उपकरण जिान गरी आधनुनक
प्रववर्धयुक्त बनाइनेछ।नेपाल रास्टिय एकद्वार प्रणालीको
कायाथन्त्वयनलाई प्रभावकारी बनाई एकीकृत प्रणाली मार्थ त करदाताको
व्यावसानयक समय र लागत घटाइनेछ। भन्त्सार प्रज्ञापन परमा
भन्त्सार अर्धकृतको डिस्जटल ससग्नेचर कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ।

74

राजस्व चहुावट तनयन्त्रण
339. राजस्व चहुावट ननयन्त्रणसुँग सम्बस्न्त्धत ननकायलाई कक्रयाशील बनाई
समन्त्वयात्मक रूपमा पररचालन गररनेछ। सीमामा कायथरत रास्टिय
र अन्त्तराथस्टिय ननकाय बीचको समन्त्वय सुदृढ बनाई सीमा
व्यवस्र्ापनलाई प्रभावकारी बनाइनेछ। चोरी ननकासी पैठारी
ननयन्त्रणका लार्ग संयुक्त गस्ती पररचालन र छड्के जाुँच तर्ा
सुराकी पररचालनलाई प्रभावकारी बनाइनेछ।
340. के न्त्द्रीय त्रबजक अनुगमन प्रणाली, आसशकुिा प्रणाली, सभससदटएस
सूचना प्रणाली, भूसम व्यवस्र्ापन तर्ा असभलेख सूचना प्रणालीबीच
अन्त्तरएकीकृत गरी कायम आवद्धता- करदाता सूचना प्रणालीको
ववकास गररनेछ।
341. आयात हुनेमालवस्तुको मूल्याङ्कनका लार्ग ननयसमत बजार सवेक्षण
गरी संकलन गररएको सूचनाका आधारमा सुदृढ, त्यपरक र
वास्तववक भन्त्सार मूल्याङ्कन प्रणाली ववकास गररनेछ।
सम्माननीय सभामुख महोदय,
सम्माननीय अध्यक्ष महोदय,
342. आर्र्थक वर्थ २०७९/८० को यर्ार्थ खचथ‚ आर्र्थक वर्थ २०८०/८१ को
संशोर्धत अनुमान र आर्र्थक वर्थ २०८१/८२ को शीर्थकगत र स्रोत

सदहतको व्यय अनुमान सार्ै पेश गरेको छु। अनुमाननत आय-
व्ययको वववरण अनुसूचीमा उल्लेख गरेको छु।अन्त्तराथस्टिय ववकास

साझेदारबाट प्राप्त हुने प्राववर्धक सहायता तर्ा अन्त्तराथस्टिय
गैरसरकारी संस्र्ाबाट पररचालन हुने सहायतासम्बन्त्धी वववरण समेत
सार्ै प्रस्तुत गरेको छु।

75

343. प्रस्तुत बजेट कायाथन्त्वयनबाट नयाुँ चरणको आर्र्थक सुधार कायथक्रम
कायाथन्त्वयन हुनेछ।लामो समयदेखख पुँुजीगत खचथको पररचालनमा
देखखएका अवरोध समाधान हुने र सावथजननक ववत्त प्रणाली र्प चस्ुत
भई सावथजननक खचथको प्रभावकाररता बढ्नेअपेक्षा गरेको छु। बजेटमा
प्रस्ताव गरेको राजस्वसम्बन्त्धी नीनत तर्ा कायथक्रमको
कायाथन्त्वयनबाट राजस्वको आधार तर्ा दायरा ववस्तार हुन, ेआर्र्थक
कक्रयाकलाप र लगानीमैरी कर प्रणाली स्र्ावपत भई आन्त्तररक
राजस्व पररचालन सुदृढ हुुँदै जाने अपेक्षा गरेको छु।
344. यो बजेटको कायाथन्त्वयनबाट आर्र्थक गनतववर्धमा तीव्रता आउने र
उत्पादन वद्ृर्ध तर्ा रोजगार ससजथना हुन गई ददगो, र्राककलो एवं
समावेशी आर्र्थक वद्ृर्ध हाससल हुने ववश्वास सलएको छु।
345. बजेटमा प्रस्ताव गररएका नीनत तर्ा कायथक्रमको कायाथन्त्वयनबाट
आगामी आर्र्थक वर्थ ६ प्रनतशत आर्र्थक वद्ृर्ध हाससल हुने अनुमान
गरेको छु। आगामी वर्थ मुद्रास्र्ीनत ५.५ प्रनतशत रहने अनुमान छ।
बजेटमा उल्लेखखत नीनत तर्ा कायथक्रमको कायाथन्त्वयनमा सघाउ पुग्ने
गरी नेपाल राटि बैंकबाट मौदद्रक नीनत तजुमथ ा हुनेछ।

76

346. बजेट तजुमथ ा गदाथ मागनथनदेशन गनुहथ ुने सम्माननीय राटिपनत,
सम्माननीय उपराटिपनत, सम्माननीय प्रधानमन्त्री, सम्माननीय
प्रधानन्त्यायार्धश, सम्माननीय सभामुख, सम्माननीय अध्यक्ष,
माननीय मन्त्रीहरु, राजनैनतक दलका सशर्थ नेताज्यूहरु प्रनत हाददथक
आभार व्यक्त गदथछु ।ववननयोजन ववधेयकका ससद्धान्त्त र
प्रार्समकता छलर्लका क्रममा माननीय सदस्यज्यूहरूबाट प्राप्त
सुझावप्रनत हाददथक आभार व्यक्त गदथछु। बजेटका सम्बन्त्धमा
सम्माननत सदनका ववर्यगत ससमनत, राजनीनतक दल, करदाता,
ववसभन्त्न क्षेरका ववज्ञ, ननजी क्षेर, राटिसेवक कमथचारी, ववकास
साझेदार, सञ्‍चार क्षेर, नागररक समाज लगायत सरोकारवाला सबैप्रनत
हाददथक धन्त्यवाद व्यक्त गदथछु।
347. आर्र्थक तर्ा सामास्जक क्षेरमा देखखएका चनु ौनत सामना गदैआम
नागररकमा आत्मववश्वास र आशा जगाउने र अर्थतन्त्रलाई गनतशील
बनाउने उद्देश्य राखी तजुमा थ गररएको यो बजेट कायाथन्त्वयनमा
सम्बस्न्त्धत सबैबाट रचनात्मक सहयोग प्राप्त हुने अपेक्षा गरेको छु।

धन्त्यवाद !